Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Tabiatdata tarqalishi

Vodorod erkin holda tabiatda uchramaydi, u asosan quyoshda va koinotdagi yulduzlarda uchraydi. Ba’zan u vulqon otilganda, shuningdek, quduqlardan boshqa gazlar bilan birga chiqadi. Ammo vodorod birikmalar holida juda ko’p tarqalgan. Vodorod barcha o’simliklar va hayvon moddalarida bo’ladi, neft, tabiiy gazlar va

ko’pgina minerallar tarkibiga kiradi. Vodorod butun yer qobig’i massasining taxminan 1% ni tashkil etadi. Vodorodning uchta izotopi bor.

\H 2 D 3 T

protiy diyteriy tritiy Protiy va diyteriylar stabil izotoplardir. 1 tonna suvda 40 g ga yaqin diyteriy bo’ladi, tritiy p-radioaktiv bo’lib yarim yemirilish davri 12,26 yilga teng, tritiyni quyidagi reaksiya orqali sun’iy olish mumkin.

6 13 4

₃Li+ ₀n = _XH + ₂He.

Bu reaksiya geliy hosil bo’lishining asosiy manbaidir. Diteriy bilan tritiy aralashmasining 1 grammdan portlatilganda 35 • 10⁷ kJ energiya chiqadi. Diteriyning zahirasi 4 • 10¹³ t. ga teng. Yengil atom yadrolaridan og’ir atom yadrolarini sintezlaganda juda katta energiya ajralib chiqadi. (bunday reaksiyalar termoyadro reaksiyalari deyiladi). Masalan, 4 g geliyni diteriydan sintezlaganda 16,736 mln. kj issiqlik ajralib chiqadi. Bu reaksiya quyoshda o’z-o’zidan boshqarish holida boradi. Ya’ni unda vodorod geliyga aylanib turadi. Shuning uchun ham quyoshda harorat juda yuqori (20 mln.⁰C ) bo’ladi. Vodorod molekulasi juda mustahkamligi, kam qutblanishi kichik massasi va hajmi bilan, harakatchanligini kattaligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun uni suyuqlanish harorati (-259,1⁰ C) va qaynash harorati (-252,6° C) u bu jixatdan faqat geliydan keyin turadi. Nazariy tasavvurlarga qaraganda katta bosimda vodorod metall holatga o’tish kerak. (Kristallik panjara tugunlarida atomar vodoroddan hosil bo’lgan proton joylashadi elektronlar esa oraliqda bo’lib umumiy bo’ladi).

Vodorodning olinishi

1766 yilda Kavendish (Angliyalik olim) olgan. h₂ ham -1 ham +1 oksidlanish darajasida namoyon qiladi. Uni olinishi quyidagi oksidlanish va qaytarilish jarayonlariga asoslangan.

2H^- - 2e^- = H⁰2 2H⁺¹ + 2e^- = H⁰2

Birinchi jarayon vodorodni gidridlardan olishda namoyon bo’ladi.

СаН- + 2 H₂ О = 2 Н0 + Са(ОН)₂ Odatda vodorodni +1 oksidlanish darajasiga ega bo’lgan birikmalardan olinadi. Masalan, laboratoriyada vodorod ruxni xlorid kislota yoki sulfat kislotalarga ta’sir etib olinadi.