Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Э^4 ^ ^M - ⁹⁷⁹⁹⁵³ ^ 32,665

Asos ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini shu asos tarkibidagi metallning valentliligiga bo’lish kerak, masalan:

• 
  
  Ca(OH )₂
  M - 74 ₌ 37
  

22

_M _ 78

^ЭЛ (OH )₃ ^ ^ ²⁶

Tuz ekvivalentini topish uchununing molekulyar massasini tuz tarkibidagi metallning umumiy valentligiga bo’lish kerak, masalan:

Э - M - 342 - 57

^ЭЛ12(SO3) ^ ^ ⁵⁷

6 6

Kimyoga «ekvivalent» tushunchasi kiritilgandan so’ng ekvivalentlar qonuni kashf etildi va quyidagicha ta'riflandi.

Elementlar bir modda- birlari bilan o’z ekvivalentlariga proporsional bo’lgan miqdorlarda birikadilar.

Uning matematik ifodasi quyidagi formula bilan ifodalanadi.

m_x ^m₂ V 3j"^-37^- Э

Formuladagi massalar tegishli birinchi va ikkinchi moddalarning massalari, Э lar ularning ekvivalentlaridir. Agar hajm bo’yicha hisoblash kerak bo’lsa V ning ostiga maxrajga shu gazning ekvivalent hajmi qo’yiladi. Kislorodning ekvivalent hajmi 5,6 l ga qolgan gazlarniki 11,2 l ga teng.

Mavzu: Atom tuzilishi. D.I.Mendeleevning elementlar davriy qonuni

va davriy sistemasi Reja:

1. 
   Atomning murakkabligini isbotlovchi tajribalar
   
2. 
   Kimyoviy elementlarni sinflarga ajratish yo’lida olib borilgan dastlabki izlanishlar
   
3. 
   Davriy qonunning kashf qilinishi
   
4. 
   Elementlarning s, p, d, f- oilalari
   

Atom tuzilishining hozirgi zamon nazariyasi uzoq tarixga ega. XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida fizika sohasidagi ko’pgina tekshirishlar natijasida atom moddaning eng kichik bo’linmaydigan zarrachasi emas, balki bo’linadigan, biridan ikkinchisiga aylanadigan, murakkab tuzilishiga ega degan xulosa chiqarildi. Bu xulosaning chiqarilishiga fizika va kimyo sohasida erishilgan quyidagi asosiy yutuqlar sabab bo’ldi.

Quyida xronologik tartibda atom tuzilishiga taalluqli bo’lgan muhim amaliy va nazariy holatlarning yuzaga kelishi haqida ma’lumotlarni sanab o’tamiz:

-Dalton atomistikasi (1800 yil) «har qanday element bir xil mayday zarrachalar—atomlardan tashkil topgan» ligini ta’kidladi.

-Fransiyalik kimyogar Prust (1801 yil) modda tarkibining doimiylik qonuni ta’rifladi.

-1811 yilda italiyalik olim Avogadro bir xil sharoitda har qanday gazlarning bir xil miqdorda zarrachalari bo’lishini aniqladi.

-1815 yilda Ya.Berselius elementlar va ular birikmalarining kimyoviy belgilar (hozir ham o’z kuchini saqlab qolgan) sistemasini taklif etdi.

-1893 yilda Stoney manfiy zaryadning eng kichik zarrachasini «elektron» deb atashni taklif etdi.

-1897 yilda Tomson katod nuri elektronlar oqimi ekanligini aniqladi.

-1898-1899 yillarda Tomson atomning birinchi modelini taklif etdi.

-1902 yilda Nagaoka va O.Lojd atom tuzilishining ikkinchi (Saturn planetasiga o’xshash) modelini taklif etdilar.

-1905 yilda A.Eynshteyn fotoeffekt xodisasini ta’riflab berdi.

-1909 yilda P.Malliken elektronning fizik xossalari (zaryad, massa, harakat tezligi va tinch holatdagi radius)ni tavsflab berdi.

-1911 yilda E.Rezerford atomning planetar modelini taklif etdi.

-1913 yilda N. Bor poctulatlar asosida atomning tuzilish nazariyasini yaratdi.

XX asr boshlarida tabiatshunoslarning nazariy izlanishlari natijasida atom murakkab tuzilishga ega ekanligi, uning tarkibida musbat va manfiy zaryadlangan zarrachalar mavjud ekanligi isbotlandi.

Gazlar razryadi natijasida paydo bo’lgan manfiy zaryadli zarrachalar oqimini tashkil etgan elektronlar massasi 9,1-10^-31kg, zaryadi esa, 1,6-10^-19Kl (Kulon) ekanligini o’tgan asr oxirida aniqlandi.

E. Rezerford radioaktiv yemirilish natijasida ajralib chiqadigan a-nurlar oqimining turli metall plastinkalari orqali o’tishida kizatiladigan hodisalar natijasini umumlashtirib atomning planitar modelini taklif etdi.

Bu modelga binoan atomning massasi uning geometrik markazi, ya’ni markazida to’plangan, chunki elektronning massasi yadroni tashkil etuvchi elementlar zarrachalar- proton yoki netronnikidan taxminan 1840 marta yengil

ekanligi aniq edi. Ayni atomning yadro zaryadi undagi elektronlar soniga teng.

Keyingi tekshirishlar (G. Mozli, 1914 yil) natijasida esa, atom yadrosining zaryadi shu elementning D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng bo ’lishi aniqlandi.

Atomning murakkab tuzilishga ega ekanligini tushunish uchun optik spektrlarning tadqiqoti, bu hodisani vodorod atomi uchun N.Bor ishlab chiqqan postulatlarning fan uchun ahamiyati juda katta bo’ldi.

Atom yadrosining tarkibi

Hozirgi zamon tushunchlariga binoan musbat zaryadli yadro neytronlar (n) va musbat zaryadli protonlar (p) dan tashkil topgan. Neytronning massasi uglerod birligida (massa soni 12 bo’lgan uglerod izotopi massasining 1/12 qismi) deyarli 1 ga (aniqrog’i 1,00867 m.a.b, proton massasi 1,00728 m.a.b. ga) teng.

Yadro zarrachalari umumiy nom bilan nuklonlar deb ataladi. Yadro zarrachlari o’zaro maxsus yadro kuchlari vositasida bog’langan. Bu kuchlar juda qisqa masofa (~10-¹³ sm) dagina namoyon bo’ladi, yadro kuchlari bir-biriga yaqin joylashgan ikkita neytron, ikki proton yoki proton va neytron orasida sodir bo’ladi. Yadro kuchlarining manbai nuklonlarning n-mezon debatalgan zarracha bilan almashinishi natijasidir. Bunday holatlarda proton neytronga aylanadi: p-o-n+n+ yoki neytron protonga aylanadi n=p+n^- (n+ va n^- — musbat va manfiy zaryadli n-mezonlar). Bir nuklon n- mezon chiqarsa, ikkinchisi uni qabul qiladi, ya’ni n-mezon yadro nuklonlari oralig’ida ularni birlashtirib turuvchi zarracha xususiyatiga ega.

Elementlar yadrosi tarkibini turli miqdordagi proton va neytronlar tashkil etadi (faqat massasi 1m.a.b. ga teng bo’lgan vodorod atomining yadrosidagina neytron

y°’q>

Masalan, xrom atomining yadrosida 24 ta proton va 28 ta neytron bor, ular har birining massasi 1 ga teng bo’lgani sababli xrom yadrosida 52 ta nuklon bor. Atomning umumiy massasi uning yadrosida to’plangani sababli xrom atomining massasi ham 52 u.b. ga teng bo’ladi.

Proton va neytron massalari yig’indisiga teng bo’lgan butun son yadroning massa soni deb ataladi. Ya’ni, alyuminiy elementining atom massasi 26,98154 ga, uning massa soni 27 ga teng, bu qiymat alyuminy yadrosidagi nuklonlar miqdoridir.

Bu qiymatlar asosida alyuminiy elementining yadrosida 13 ta proton (tartib raqamiga teng qiymat), 14 ta neytron va yadrodan ma’lum masofada 13 ta elektron bor ekanligini hisoblash oson.

Elementlarning atom yadrolarini ifodalashda struktur simvoli qo’llaniladi, unga binoan element belgisi chap tomonining yuqori qismida massa soni, pastki qismida tartib raqami (protonlar soni) ko’rsatiladi. Masalan, ²⁷13Al, ¹⁹9F, ⁵²24Cr va hokazo.

Yadrolar ishtirokida bo’ladigan jarayonlar yadro reaksiyalari tenglamalari ko’rinishida yoziladi. Yadro reaksiyalari tenglamalarida boshlang’ich yadrolarning massa sonlari reaksiya mahsulotlarining massa sonlari yig’indisiga teng va boshlang’ich yadrolar zaryadlarining yig’indisi ham mahsulotlardagi zaryadlarning yig’indisiga teng bo’lishi kerak. Masalan,

27Л/+4a-HSi+{H ²ЦВа ^\ал-^гЦШ

Bu yadro reaksiyalarining tenglamalarini qisqa holda quyidagicha yozish ham mumkin: