Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

3HF ^ H₂F + + HF₂

katodda: 2H₂F⁺ + 2e^- = 2HF + H₂ ^ anodda : 2HF^- - 2e^- = 2HF + F₂ T CaF₂ suyuqlanmasini ham elektroliz qilib ftor olish mumkin.

CaF₂ —^ Ca ²+ + 2F ^- (suyuqlanma)

katodda: Ca ²+ + 2e^- = Ca⁰ ^ anodda : 2F^- - 2e^- = F₂ T Ammo bunda CaF2 suyuqlantirish uchun juda katta issiqlik talab etadi, shu sababli bu usul iqtisod jihatidan samara bermaydi.

Kimyoviy usulda ham ftor olinadi, masalan, beqaror ftoridlarni parchalab:

2CoF₃ —^ 2CoF₂ + F T Bu usul amaliy ahamiyatga ega emas, chunki, CoF₃, CoF₂ yoki metallic kobaltga ftor ta’sir ettirib olinadi.

Kimyoviy xossalari

Oddiy haroratda yashil- sariq rangli gaz o’tkir hidli-188,2 ⁰C da qaynaydi,- 218⁰C suyuqlanadi. Ftor so’zi- “buzuvchi” degan ma’noni anglatadi, uni xossalariga mos keladi. Ftor molekulasining dissotsiyalanish enagriyasi ancha kichik (159 kj/mol) hamda d - orbitali yo’qligi uchun molekulasida atomlari oralig’ida qo’shimcha bog’ ham yo’q. Shuning uchun ham u juda aktiv elementdir. U ko’pgina moddalar bilan oddiy sharoitda reaksiyaga kirishadi.

H2+ F2=2HF reaksiya portlash bilan boradi.

2. 
   F₂+2H₂O = 4HF+O₂ (binafsha alanga berib yonadi)
   

S+3F₂=SF₆ (-190 ⁰C da ham bu reaksiya boradi)

2P+ 5 F2=2PF5

Hatto inert gazlar bilan birikadi. Ftor bevosita faqat geliy, neon argon bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Xe+2F2 =XeF4

SiO2+2F2=SiF4+O2 unda metallar ham yonadi ( Na, K,Ca,Mg, Al ) 300 ⁰C gacha qizdirilsa hatto oltin va platina bilan ham birikadi. F2 osongina birikmalardan Ck ni siqib chiqaradi.

F2+2NaCl=Cl2 + 2NaF Azot kislotasi bilan birikadi, azottrioksiftoridini hosil qiladi.

2HNO3 + 2F2=2NO3F + H2F2 kislorod bilan OF2 rangsiz gaz suvda yomon eriydi, gidratlanmaydi, ancha barqaror, 100-150C da parchalanadi

O₂F₂- sariq binafsha rangli, juda beqaror, kuchli portlovchi qattiq modda O₂F₃- qizg’ish-qora rangli, qovushqoq, portlovchi suyuqlik

O₄F₂- qizg’ish-jigar rangli, kristall, portlovchi juda beqaror modda. Ftorning kislorodli birikmalari amaliy ahamiyatga ega emas. OF₂ quyidagicha olinadi. Sovuq 2% li NaOH ga ftor gazi yuboriladi.

2F2 + 2NaOH= 2NaF + H2O + OF2 OF2 (raketa yoqilg’isining oksidlovchisi bo’lishi mumkin) u juda zaharli, rangsiz ozon hidiga ega bo’lgan gazdir. ftorning eng muhim birikmasi HF vodorod ftoridi plavik shpatidan olinadi ( kislota ta’sir etib).

CaF2 + H2SO4 = 2HF + CaSO4 HF - rangsiz gaz +19,5⁰C da suyuqlanadi o’tkir hidli, nafas yo’llarini yemiradi, nam havoda tutaydi. U suvda eriydi, suvdagi eritmasi (plavik kislota -teхnik nomi) ftorid kislota deyiladi. U o’rtacha kuchdagi kislotadir, dissotsilanganda FHF2, H2F3- ionlarini hosil qiladi. Chunki Maksiyasi bunday boradi.

HF+HOH^F^-+H₃O+; F^-+HF^HF^-₂ HF^-₂+H ^ H₂F^-₃ HF vodorod bog’lanish tufayli assosialangan holda uchraydi Plavik kislota shishani yemiradi.

H-F...H-F....H-F...H-F SiO2 + 4HF = SiF4| + 2H2O Shuning uchun ham HF kislotasini shisha idishda saqlab bo’lmaydi, uni vosk qo’rg’oshin, kauchuk, polietilen yoki ebonit idishlarida saqlanadi. Vodorod ftorid kislotasi (Oltin va platinadan boshqa barcha metallar bilan birikadi. Uning tuzlari ftoridlar suvda kam eriydilar, faqat AgF suvda yaxshi eriydi ftorid kislotasining barcha tuzlari zaharli. Kimyoviy jihatdan ion bog’lanshli ftoridlar asosli xossali, kovalent bog’lanishli ftoridlar esa kislotali xossali moddalardir.

2NaF + SiF4 = Na2[SiF6]

asosli kislotali natriy geksaftoro silikat

Ishlatilishi: Ftor kuchli bo ’Iganligi uchun barcha metallarni korroziyalaydi. Uning uchun ftor oluvchi zavod apparatlari. Uni tashish sisternalar Ni-dan yasaladi, chunki Ni bilan NiF₂formulaga ega bo ’lgan yupqa himoya qatlami hosil bo ’ladi. F₂ turli sovuqlik hosil qiluvchi moddalar (freon- Cl₂F₂), ftoroplastlar (teflon) sintezlashda, suyuq ftor va ko ’pgina birikmalari raketa yoqilgisining oksidlovchisi sifatida ishlatiladi.

HF kislotasi shishaga gul bosishda ishlatiladi. NaF zaharli, yog’ochlarni chirishdan saqlaydi. Ftor odam organizmining normal rivojlanishi uchun zarur elementdir u organizmda etishmasa kam qonlik kasalligi kelib chiqadi. U tish emalida va suyak to’qimalarida uchraydi. Ichimlik suvida 1 mg/l dan kam ftor bo’lsa, ko’pchilik odamlarda tishining emirilishi (karies) juda tezlashadi. Agar 8 mg/l dan ko’pbo’lsa bu xavfli bo’lib, organizmda suyak to’qimalarining yangilanib turish jarayoni buziladi. Ftoroz kasalligi paydo bo’ladi hamda buyrak ishdan chiqadi. Qalqonsimon bez kasallanadi.

1s²2s²2p⁶ 3s²3p⁵. Xlor ko’pgina birikmalarida (kuchli elektromanfiy element bo’lgani uchun) - 1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. U o’zidan kuchliroq elektromanfiy bo’lgan elementlar ftor, kislorod, azot bilan birikkanda musbat oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ayniqsa kislorodli birikmalarda +1, + 3, +5, +

6. 
   (ba’zan 4,6) oksidlanish darajasini namoyon etadi. Xlor tipik metallmasdir. Uning ikkita ³⁵₁₇Cl, ³⁷₁₇Cl barqaror izotopi bor. Tabiatda keng tarqalgan (yer massasini
   

1. 
   25% tashkil etadi). Yana uni sun’iy hosil qilingan izotoplari ham bor. Xlor tabiatda quyidagi minerallar shaklida keng tarqalgan. NaCl- galit (osh tuzi), tosh, KCl- silvin,
   

NaCl ♦ KCl -silvinit, KCl ♦ MgCl₂ ♦ 6H₂O - karnallit, KCl ♦ MgSO₄ ♦ 3H₂O- kainit MgCl2‘6H2O -bishofit, bundan tashqari Cb suvlar tarkibida odam hayvon va o’simlikda uchraydi.

Xlorid ioni CI^- hamma tirik organizmlar uchun hayotiy ahamiyatga ega. U oshqozon shirasini ishlab chiqarishda va suv almashinuvini tartibga solishda ishtirok etadi.

Olinishi

Xlor 1774 yilda Shvesiya olimi K.V.Sheele tomonidan MnO₂ ga HCl ta’sir ettirib olingan. Hozirgi vaqtda xlor osh tuzini to’yingan eritmasini elektroliz qilib olinadi. Bunda anodda Cl₂ gazi ajralb chiqadi. Katodda esa Na- gidrooksidi hosil bo’ladi.

NaCI —Na + + CI^- (suyuqlanma)

katod: Na + + 1e^- = Na⁰ X anod : CI^- - e^- = CI⁰ 2CI⁰ > CI₂ T

NaCI + H₂O —^roliz >(k)H₂ T NaOH + CI₂ T (eritma)

Olingan Cl₂ quritiladi va 600 kPa bosimda uy haroratida suyultiriladi va po’lat balonlarida saqlanadi.

Ilgari xlor texnikada HCl ni 400⁰C da CuCb va FeCb katalizatorlari ishtirokida havo bilan oksidlash usulu (Dikon) laboratoriya va sanoatda olinar edi.

4HCl + O2 = 2Cl2 + 2H2O Laboratoriyada xlor turli oksidlovchilarga konsentrlangan xlorid kislota ta’sir ettirib olinadi (KMnO4, PbO2, MnO2, KQO3 , K2&2O7) ta’sir etib olinadi.

MnO2+ 4HCl = Cl2 + MnCl2 + 2H2O 16HCl + 2KMnO4 = 5Cl2 + 2MnCl2 + 2KCl + 8H2O 14HCl+ K2Cr2Oy =2KCl + 2CrCl3 + 3Cl2 + 7H2O PbO₂ + 4HCI = PbCI₂ + CI₂ + 2H₂O