Navoiy davlat konchilik instituti nukus filiali

1-MAVZU: TEXNOLOGIK USKUNA QURILMALARNING UMUMIY 
XAVFSIZLIK TALABLARI 
REJA: 
1.
 
„Xavfsizlik qoidalari”  faniga kirish 
2.
 
‘’Xavfsizlik qoidalari’’ huquqiy asoslari 
3.
 
„Xavfsizlik qoidalari” ni ta`minlashning ergonomika va psixologik asoslari. 
 
Tayanch  so’zlar:  xavf,  sabab,  faoliyat,  inson,  jamiyat,  Xavfsizlik  qoidalari  , 
xavfsizlik, tavakkalchilik, xavf, klassifikatsiya,  
   
Hozirgi kunda dunyo hamjamiyati oldida turgan muhim masalalardan biri turli 
miqyosda  inson  xavfsizligi,  xususan  uning  bir  elementi  bo‘lmish  HFXni 
ta’minlashdir.  „Xavfsizlik  qoidalari”  ni turli  yo‘nalishdagi olimlar  o‘z  qarashlari va 
mutaxassisliklari doirasida turlicha taxlil qilmoqdalar. Jumladan, g‘arb tadqiqotchilari 
davlat  ekologik  xavfsizligi  (Gleick,1994),  qishloq  xo‘jalik  xavfsizligi  (Holst,1989), 
yerlardan  foydalanish  va  ekologik  xavfsizlik  (Homer-Dixon  et  al.,1993),  tabiatni 
muhofaza  qilish  xavfsizligi  (Mische,1998),  suv  xavfsizligi  (Rosegrant  and 
Ringler,1997),  resurslar  xavfsizligi  (Soffer,2000)  va  shu  kabi  yo‘nalishlarda  ilmiy 
izlanishlar  olib  borganlar.  Rus  olimlari  ekologik  xavfsizlik  va  ekologik  salomatlik 
(Mamin,  2003),  tabiatni  muhofaza  qilish  va  ekologik  xavfsizlik  (Danilov-
Danilyan,1997),  inson  hayot  faoliyati  xavfsizligi  (Krivoshein  va  b.,  2000), 
avtotransportda  xavfsizlik  (Mishin,1997),  xavfsizlikni  boshqarish  mexanizmi  va 
modellari (Burkov, G Rakianskiy va b., 2001), shaxarlarda xavfsizlik (Gorbatovskiy, 
G.Rыbalskiy, 1996) va shu kabi yo‘nalishlarda ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. 
Adabiyotlarda xavf, tavakkalchilik (risk), xavfsizlik so‘zlari inson faoliyatining 
turli jabhalari uchun qo‘llaniladi. Masalan, xavf - ichki yoki tashqi omillar ta’sirida 
ob’ekt  yoki  sub’ektning  dinamikasi,  rivojlanish  jarayoni  va  xususiyatlariga  zarar 
yetkazuvchi  faoliyat  yoki  xolat  (Reymers,  1990;  YAblokov,1994;  Sergunin,2003). 
Tavakkalchilik  -  oldindan  rejalashtiril-magan,  bugun  yoki  ertaga  to‘satdan  sodir 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavf (Kates, 1971; Algin, 1989; Head , 1991; Medeu, 2002; 
Eldon, Bradley 2004). 
Xavf  yoki  tavakkalchilikni  rejalashtirilgan  tarzda  oldini  olish  yoki 
rejalashtirilmagan  xolda  esa  tartibga  tushirish  mumkin.  Bu  orqali  xavfsizlik 
ta’minlanadi.  Insonlarning  esa  noqulay  muhitga  moslashishi  -adaptatsiya 
(O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi.- T.: “O‘zME nashriyoti” 1 jild. 2000; Reymers, 
1990; Charles, 1978) deb ataladi va bu holatda ham xavfsizlik ta’minlanishi mumkin. 
Xavfsizlik,  -  L.YU.Xotunsevning  (2002)  fikricha,  -  alohida  shaxs,  jamiyat  va  tabiat 
obektlarini  kuchli  darajadagi  xavf-xatardan  himoyalanganlik  darajasi  bo‘lib,  uning 
asosiy  mezoni  kelajakda  yoki  hozirda  sodir  bo‘luvchi  tabiiy  yoki  ijtimoiy  xatardan 
kelib chiquvchi qo‘rquv hissidir. 
Bu tushunchaga K.YA.Kondratev (1993) va T.Aroshidzelar (1994), xavfsizlik 
keng  ma’noda  xayot,  salomatlik,  insoniyatning  asosiy  huquqlari,  xayotiy 
manfaatlarini  ta’minlovchi  manbalar,  ijtimoiy  tartibdagi  resurslar  bilan  bog`lik 
xavflarga 
chidamlilik 
darajasidir, 
deb 
ta’rif 
beradilar. 
V.N.Burkov, 
A.V.SHepkinlarning  (2003)  fikricha  xavfsizlik  -  zamonaviy,  o‘zaro  tartibli  fan 

---

 
yo‘nalishi bo‘lib, insoniyat, jamiyat, davlatni hayotiy zarur manfaatlarini texnogen va 
tabiiy favqulodda xolatlardan himoyalanganlik darajasi. 
Xavfsizlik  keng  ma’noli  tushuncha  bo‘lib,  birinchidan,  u  nafaqat  shaxs, 
to‘g‘rirog‘i  inson  (shaxs  yuridik  kategoriyaga  tegishli),  jamiyat  yoki  davlat,  balki 
tabiat  va  uning  komponentlari  nuqtai  nazaridan  ham  qaralishi  kerak  (Nigmatov, 
Matchanov,  2005).  Chunki  u  nafaqat  ekologik  nuqtai  nazardan  nafaqat  insonlarga, 
balki barcha tirik organizmlarning himoyalanganlik darajasidir. Vaholanki, xavfsizlik 
tushunchasi «bexatar yashash darajasi» ni ifoda etar ekan, u ma’lum bir ma’noda har 
qanday organizmlar, ya’ni tabiat biokomponentlarining ham bexatar yashashi nuqtai 
nazaridan qaralishi lozim. Negaki, biologik xilma-xillik inson xavfsizligining asosiy 
elementi  va uni ta’minlash  hozirgi  kunda bevosita  yoki  bilvosita tarzda  insoniyatga 
bog‘lik bo‘lib qoldi. 
Tabiat komponentlarining o‘zaro aloqasi natijasida yuzaga keluvchi har qanday 
jarayon  yoki  xodisa  tabiiy  jarayon  hisoblanib,  tabiiy  tanlanish  bosqichida  turadi. 
Ammo,  undagi  ayrim  jarayonlar,  masalan,  chigirtkalarning  son  jihatdan  ko‘payib 
ketishi  va  ularning  o‘simlik  dunyosi  bilan  bo‘ladigan  munosabatlari,  albatta,  inson 
xavfsizligiga  ta’sir  etadi.  Bu  ilgari  (insoniyatning  tabiatga  ta’siri  kam  yoki  deyarli 
bo‘lmagan davrlarda) ham uchrab turgan tabiiy jarayon hisoblanib, ozuqa maydonini 
insoniyat  tomonidan  qisqarishi  evaziga  tezlashdi.  Tabiatning  esa  insondan  xavfliroq 
unsuri yo‘q. 
Ikkinchidan,  xavfsizlik  nafaqat  texnogen  yoki  tabiiy  favqulodda  holatlar  va 
jarayonlardan  organizmlarning  saqlanganlik  darajasi,  balki  u  ko‘zga  ko‘rinmas 
hamda  bilvosita  ta’sir  etuvchi  hodisa  va  jarayonlar  orqali  sekin  asta  yuzaga  kelishi 
ham  mumkin.  Masalan,  issiqxona  samarasi  tufayli  iqlimning  asta-sekinlik  bilan  isib 
borishi  va  uning  natijasida  cho‘llanish  jarayonining  yuzaga  kelishi.  Oqibatda 
cho‘llangan erlarda o‘simlik va hayvonot dunyosining tur va son jihatdan kamayadi, 
ya’ni  biologik  xilma-xillik  degradatsiyalanadi  hamda  insonlar  uchun  noqulay 
ekologik  atrof  tabiiy  muxit  shakllanadi.  Albatta,  bunday  xavfsizlik  ekologik 
xarakterdagi  xavfsizlikka  kiradi.  Lekin  u  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy-
ma’rifiy va shu kabi xarakterlarga ega ham bo‘lishi mumkin. Xavfsizlik xarakteriga 
qarab ularni qo‘shimcha, to‘ldiruvchi va aniqlovchi so‘z yoki so‘z birikmalari bilan 
ishlatilishi maqsadga muvofiqdir. 
Uchinchidan, xavfsizlikni ta’minlashda tavakkalchilikni e’tiborga olish, uning 
darajasini  aniqlash  va  boshqarish  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  CHunki, har  bir 
inson faoliyati, u qanday yuqori texnologik va xavfsiz darajada amalga oshirilmasin, 
muayyan  bir  tavakkalchilik  darajasiga  egadir.  Masalan,  suv  omborining  qurilishi, 
zavod  yoki  fabrikalarning  ishga  tushirilishi,  tabiatdagi  anomal  holatlar  ham 
organizmlar va ularning muhitiga doimo taxlika solib turadi.   
Respublikamizda  chuqur  iqtisodiy  o`zgarish  bo`layotgan  bir  davrda,  kadrlar 
tayyorlashning  milliy  dasturi  kuchga  kirishi,  yuqoridagi  fikrni  amalga  oshirishning 
dastlabki  bosqichi  bo`lib  xizmat  qiladi.  Ko`p  bosqichli  ta'lim  tizimiga  binoan 
oliygohlarda tayyorlanadigan bakalavrlar uchun o`quv rejasiga «Xavfsizlik qoidalari» 
fanining  kiritilishi  bo`lg`usi  mutaxassislarning  bilimini  chuqurlashtirilishiga  yordam 
berishi so`zsizdir. 

---

 
 
 Mehnat    muhofazasi  insonni    ishlab  chiqarishdagi  ahvoli,  u  bilan    bog‘liq 
masalalarini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. 
Hozirgi  vaqtda  inson  -  tabiiy,    texnik,    iqtisodiy  va  boshqa  har    xil  xavf-xatar 
dunyosida ishlaydi.  
Xavf  –  hayot  faoliyati  xavfsizligining  asosiy  tushunchalaridan  biri  bo‘lib,  
inson    faoliyati  davrida  uning  sog‘ligiga  bevosita  yoki  bilvosita  zarar  keltiruvchi, 
ya’ni ko‘ngilsiz  oqibatlarga  olib  keluvchi  holat,  jarayon,  ob`yekt  va  vositalardir.  
Xavfni  harakterlovchi  belgilar soni tahlil maqsadiga bog‘lik holda ko‘payishi yoki 
kamayishi mumkin. Shu sababli,  xavfni  harakterlovchi  belgilar  standart  tushuncha 
–  «xavfli    va    zararli    ishlab    chiqarish    omillari»  shaklida  talqin  qiladi.  Xavfli  va 
zararli omillar kelib chiqish sabablariga  bog‘liq holda fizikaviy, kimyoviy, biologik 
va  psixofiziologik  ko‘rinishida  bo‘ladi.  Shunga  bog‘liq  holda  xavf    potensial  ( 
yashirin)  va    real  turlarga    bo‘linadi.    Potensial    xavfni  yuzaga,  birinchi  navbatda 
ishlab  chiqarish  sharoitiga  bog‘iq  bo‘lib,  xavfni  yuzaga  keltiruvchi  sabablar  orqali 
baholanadi. Xavf tasirida yuzaga kelgan  baxtsiz xodisalarning sabablari  esa  texnik-
texnologik,  sanitar-gigienik,  tashkiliy  va  psixofiziologiya  kabi  turlarga  bo‘linadi.    
Yuqorida    ta’kidlanganidek  «  Tavakkalchilik»  –    xavfni    yuzaga    kelish,  
amalga    oshish    chastotasidir,  ya’ni  xavfning  sonli  baholash  mezonidir.    Sonli  
baholash  –    faoliyat    davrining    ma’lum    oralig‘ida    sodir    bo‘lgan    ko‘ngilsiz  
oqibatlarni sodir bo‘lishi  ehtimol qilingan xavfga, oqibatga nisbatidir.    
Tavakkalchilikni  boshqarish        Hayot    faoliyati    xavfsizligining    asosiy  
vazifalaridan  biri  xavfsizlik darajasini  mumkin qadar oshirishdan iboratdir. Ushbu 
vazifa quyidagi uch xil yo‘nalishdagi tadbirlar  orqali amalga oshirilishi mumkin:   
1. Texnik tizimlar va obyektlarni takomillashtirish. 
2. Yuqori malakali mutaxasislar va kadirlarni tayyorlash.   
3. Favqulodda holatlarni bartaraf etish.   
 Ehtimol  qilingan  xavf  ma’lum  ketma-ketlik asosida  o‘rganiladi  va  ushbu 
ketma-ketlik quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:   
1-Bosqich –Xavfni dastlabki tahlil qilish.    
a)  Xavf  manbalarini  aniqlash;    b)  Tizimning  ushbu  xavfni  keltirib  chiqaruvchi 
qisimlarini  aniqlash;    v)  Taќlilda  ma’lum  chegaralar  o‘rnatish,  ya’ni  o‘rganil-
maydigan xavflarni aniqlash.  
2-Bosqich  -  Xavflarni  sodir  bo‘lish  ketma-ketligini    aniqlash, «Xodisalar  va  xavflar  
daraxti»ni  ko‘rish.   
3-Bosqich.  Oqibatni  tahlil  qilish.    Yuqorida    keltirilgan    xavfni    o‘rganish    ketma-
ketligining  1    va  2    bosqichlari    hodisa    (oqibat)  sodir  bo‘lishidan,  ya’ni  faoliyat 
jarayoni boshlanishidan oldin amalga oshiriladi va  xavfsizlikni  ta’minlashga  xizmat  
qiladi. 3-bosqich  esa  faoliyat  kelajakda  xavfsizlikni  ta’minlash bo‘yicha tadbirlar 
ishlab chiqish uchun foydalaniladi. 
 
      Nazorat savollari. 
1.
 
Xavf va sababni tushuntiring. 
2.
 
Hayot faoliyati xavfsizligi tarkibiy qismlari haqida gapirib bering. 
3.
 
 Xavflar, ularning tasnifi. 
4.
 
Potensial  xavf nimaga bog’liq 

---