Navoiy davlat konchilik instituti energo-mexanika fakul’teti «mashinasozlik texnologiyasi» kafedrasi

Rasm 2.2. Parmalash kallagini tanasini tayyorlashda texnologik bazalarni tanlash:

a - detalni ishchi eskizi; b - detalni ishlov beriluvchi yuzalari; v - yuzalarni bozlits sxemasi; g - detalni asosiy bazalari buyicha bazalash; d - yordamchi bazalar buyicha bazalash; e - texnologik ulcham zanjiri

Detalni talab etilgan anikligiga erishish, kuplab operatsiyalarni bajarish uchun texnologik bazalar sifatida kuplab boshka yuzalar xolati berilgan sirtlarni tanlash lozimdir. Odatda detalni kuplab yuzalarini xolatini ularni asosiy bazalrga nisbatan xizmat vazifaisga kura beriladi. SHunga asosan kuplab yuzalarga ishlov berish uchun texnologik bazalar sifatida detalni asosiy bazalari tanlanadi.

Pinolni kuchirish mexanizmini tanasi uchun (rasm - 2.1, a) bunday yuzalar bulib 01 sirti va ikkita teshik 02, 03 xisoblanadi. Parmalash kallagi tanasi uchun esa kuplab operatsiyalar uchun texnologik bazalar bulib 01 asos tekisligi va koortinata burchagini tashkil etuvchi 02, 03 sirtlari xizmat kiladi (rasm - 2.2, b). Agar parmalash kallagini tanasidagi teshikka ishlov berishda urnatuvchi texnologik baza sifatida karama-karshi tomonda joylashgan V2 yuzasi tanlansa nisbatan uzun ulcham zanjirlari vujudga kelib chikadi (rasm - 2.2, d). Ushbu xolatda, V1 teshigini 01 tekislikka nisbatan joylashishini belgilovchi aniklik parametrlari, ikkita operatsiyalarda olinuvchi aniklikka boFlik bulib buladi: V2 tekisligiga ishlov berishda va V1 teshigini yunib kengaytirishda (rasm - 2.2, e)

Ba= Bx - B2, L=D + A;

^EA = &E1 + ®B2 ; SH/A = SH+ SHpi •

8B^0,1 mm, S/A f0,03/300 talabni olish zarurati utishlararo dopusklarni kamayishiga olib keladi:

8B1 = 0,07 mm;

S/i =8/2 =0,015/300;

8ba = 0,07 + 0,03 = 0,1 mm;

8/a = 0,015/300 + 0,015/300 = 0,03/300.

Lekin buni bajarish imkoni xar doim xam bulmaydi. SHunday kilib bazalarni yagonaligi prinsipi asosida detalni shiddatli dopusklarga ega bulagn aniklik parametrlari bir dastgoxni texnologik tizimini berkituvchi zvenolarini kabi ishlov berilishda xosil kilishga intilish kerak.

Detalni kuplab yuzalarini yagona bir texnologik bazalar orkali ishlov berish, ulchamlar anikliligini olinishini koordinatsion uslubidan foydalanilishini anglatadi. Ushbu uslubdan foydalanish detalni yuzalarini nisbiy burilishlarini talab etilgan anikligiga erishish uchun muxim axamiyat kasb etadi. Koordinatsion uslubda, bir urnatishda ishlov berilganda, detal yuzalarini nisbiy burilishlari detalni urnatish xatolligi ta’siridan mustasno buladi.

Ayrim xollarda tana konstruksiyasidagi asosiy bazalar shunday joylashganki bu xalatda berkituvchi zvenodagi kuchlar tutashuvini tuFri amalga oshirib bulmaydi. Asosiy bazalovchi yuzalarni etarli bulmagan gabarit ulchamlari xam katta urnatish xatoligini xosil bulishiga olib keladi, bu uz navbatida asosiy bazalar texnologik bazalar sifatida foydalanilishi imkonini chetlaydi.

Detalni kuplab yuzalariga ishlov berish uchun bazalarni tanlash masalasi echim topgandan sung, texnologik jarayonni birinchi yoki boshlanFich operatsiyalarini bajarishda foydalaniladigan texnologik bazalarni aniklab olish zarur. Birinchi yoki boshlaetich operatsiyalarda, texnologik jarayonni navbatdagi kuplab operatsiyalarida texnologik bazalar sifatida kullaniladigan yuzalariga ishlov beriladi. Muxim axamiyatga ega bulgan birinchi operatsiyada texnologik bazalarni tanlashda kuyidagi masalalarni echimlaridan kelib chikish zarur.

1.YUzalarni ishlov berish natijasida xosil buluvchi, detalni ishlov berilmaydigan yuzalari bilan, masofa va burilishlarni aniklovchi talab etilgan boFlanishlarni urnatish.

2. Detalni ishlov beriladigan sirtlarida xakikiy kuyimlarni teng taksimlanishi ta’minlash.

Birinchi masala detalni xizmat vazifasidan kelib chikuvchi texnik talablar orkali aniklansa, ikkinchi masala esa asosan texnologiya talablari orkali aniklanadi. Uning tuFri xal etilishi, kimmatbaxo dastgox jixozidan foydalanish samaradorligini oshirilishi uchun katta axamiyat kasb etuvchi texnologik jarayonni muxim bulgan utishlar va operatsiyalar sonini bir muncha kamaytirilishi imkonini beradi.

Misol uchun, agar ishlov beriluvchi yuzani boshka ishlov berilmaydigan yuzalarga nisbatan talab etilgan joylashish anikligini ta’minlash masalasi turgan bulsa, uning echimini ushbu yuzani yakuniy ishlov berish opersiyasidan kidirish lozimdir. Agarda, detalni ma’lum yuzasiga ishlov berishda kuyimlarini tekis taksimlanishini ta’minlanishi masalasi turgan bulsa, bunda uning echimi ushbu yuzaga ishlov berishdagi birinchi operatsiyadanok kelib chikadi.

Masalani echimini texnologik jarayondagi urnini, ya’ni berkituvchi zvenoning urninini aniklab olingandan sung, ushbu texnologik ulcham zanjirini barcha tashkil etuvchi zvenolarini keltirib chikarish zarur. Bu, ushbu va ilgarigi operatsiyalarda xosil kilingan usha utishlararo ulchamlar, va berkituvchi zvenoni anikligiga ta’sir kiluvchi xom-ashyoni usha ulchamlarini topish kerakligini anglatadi.

Topish kerak bulgan utishlararo ulchamlar zanjirini, ishlov berilgan yuzadan tegishli texnologik baza tomon, va keyinchalik bazadan oldingi operatsiyada xosil kilingan yuza tomon, va xokazo siljib keltirib chikariladi. SHunday kilib berilgan operatsiyadan texnologik jarayonni boshlanishi tomoniga ketma-ket utishlar kilinib, birinchi operatsiyada texnologik baza sifatida kullanilgan xom-ashyo yuzasiga etib kelinadi. Agar topilishi kerak bulgan texnologik ulcham zanjiri berk bulmay kolsa, bunda uning tuzilishiga, birinchi operatsiyadagi texnologik bazalar bilan berkituchi zveno berilgan xom-ashyo yuzasini boFlab turuvchi bir yoki bir necha ulchamlar bilan yakun yasaladi.