Navoiy davlat konchilik instituti "elektr energetikasi" kafedrasi

2.O„zbekiston birlashgan energetika tizimi. 
O‗zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyin respublika va uning xalqi 
manfaatlariga muvofiq keladigan mustaqil ijtimoiy -iqtisodiy siyosatni o‗tkazish 
imkoniyati tug‗ildi. Respublikaning tashqi dunyodan bir asrdan ortiq vaqt mobaynida 
ajralib qolganligiga barham berildi. U xalqaro huquqning teng huquqli sub‘yekti 
bo‗ldi. Bu esa jahon mehnat taqsimotida munosib o‗rinni egallashga sharoit yaratdi. 
Shu bilan birgalikda chinakam iqtisodiy mustaqillikka erishish yo‗lida bir qancha 
ob‘yektiv qiyinchiliklarni yengib o‗tish, Sobiq Sovet Ittifoqining parchalanishi 
natijasida yakkahokimlik tizimidan meros bo‗lib qolgan muammolar majmuini hal 
etish lozim bo‗ldi. Energetika tizimida ham bu borada ko‗pdan ko‗p hal qilinishi 
lozim bo‗lgan muammolar mavjud edi. Jumladan, respublika o‗zi uchun zarur 
bo‗lgan elektr energiyasini garchi o‗zida ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud 
bo‗lsada bunday imkoniyatdan mustamlakachi sovet mustabid tuzumi tomonidan 
mahrum qilingan edi. Natijada, respublikaning shusiz ham markaz manfaatlariga to‗la 
bo‗ysundirilgan sanoati uchun lozim bo‗lgan elektr energiyasining aksariyat qismi 
qo‗shni mamlakatlardan olinar edi. Bu esa respublikaning iqtisodiy qaramligini 
yanada kuchaytirar edi. 
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ko‗pgina sabablar tufayli mazkur 
muammolarni darhol, bir zumda hal qilib bo‗lmasligi ravshan edi. Buning uchun 
ancha uzoq davr, aniq maqsadni ko‗zlab fidokorona mehnat qilish, eng muhimi, 
iqtisodiy islohotlarning aniq -ravshan, amaliy dasturiga ega bo‗lishi zarur bo‗ldi. 
Respublikada shunday dastur bor edi va u izchillik bilan amalda joriy qilindi. 10 
Mustaqillik yillarida Respublikamizning Birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan 
mamlakatni sifat jihatdan yangi mavqega o‗tishning puxta o‗ylangan dasturi 
hisoblangan va iqtisodiy rivojlanishning milliy tizimi bo‗lgan «O‗zbek modeli» 
ishlab chiqildi. Ushbu modelni tashkil etuvchi 5 ta asosiy qoida O‗zbekiston davlat 

---

qurilishi va iqtisodiyotini isloh qilish dasturining o‗zagini tashkil etdi. Mazkur 
dasturlar asosida iqtisodiyotimizning barcha sohalari qatori energetika sohasida ham 
islohotlar jadal sur‘atlarda amalga oshirila boshlandi. Bu islohotlarning 
muvaffaqiyati, avvalo, sohaning huquqiy asosini yaratish bilan bog‗liq edi. Islohotlar 
asosan bosqichma bosqich amalga oshirildi. Davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh 
qilish sohasidagi asosiy, g‗oyat muhim strategik qoidalar O‗zbekiston Respublikasi 
Birinchi Prezidenti tashabbusi bilan ishlab chiqildi va uning farmonlari bilan 
tasdiqlandi. Ayni shu qoidalar va islohotlarning asosiy mazmunini va ularni amalga 
oshirishning muhim bosqichlarini o‗zida aks ettirdi. Qabul qilingan muhim qarorlar 
qanday maqsadga qaratilganligi, ularni amalga oshirish mexanizmi farmonlarda ochib 
berildi. Islohotlarni jadal amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‗lgan yirik 
muammolarni muhokama etish, zarur qaror qabul qilish uchun O‗zbekiston 
Respublikasi Prezidenti huzurida maxsus iqtisodiy islohotlar, tadbirkorlik va chet el 
investitsiyalari bo‗yicha Idoralararo kengash tuzildi. Kengash faoliyatining asosiy 
vazifalari va yo‗nalishlari ijtimoiy -iqtisodiy rivojlantirishning yagona strategiyasini 
hamda bu strategiyani ro‗yobga chiqarishning amaliy chora - tadbirlarini ishlab 
chiqishdan iborat bo‗ldi. Kengash ishtirokida iqtisodiy islohotlarning huquqiy 
negizini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar tayyorlandi. 
Mustaqillik yillarida bozor munosabatlarini sivilizatsiyalashgan shaklda joriy 
etishga imkon beradigan qonunlar majmui yaratildi. Iqtisodiyot sohasiga tegishli 
bo‗lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 
100 ga yaqin asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Islohotlarning huquqiy negizini 
yaratish bir qancha muhim yo‗nalishlar bo‗yicha amalga oshirildi. Shunday 
yo‗nalishlardan biri -O‗zbekistonning davlat mustaqilligi, iqtisodiy mustaqilligining 
huquqiy negizlarini yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi 
qonunlarni qabul qilish edi. Ana shu yo‗nalish doirasida «O‗zbekiston Respublikasi 
Davlat Mustaqilligining asoslari to‗g‗risida»gi qonun (1991 -yil 31 -avgust), «Yer 
osti boyliklari to‗g‗risida» gi (1993) va boshqa tarixiy ahamiyatga ega bo‗lgan 
qonunlar qabul qilindi. Qonunlar qabul qilinishi natijasida mamlakat hududida 
joylashgan energetika tizimi, tabiiy va mineral resurslar, yaratilgan ishlab chiqarish 
quvvati O‗zbekiston xalqining ajralmas, mutloq mulkiga aylandi. Energetika sohasi 
asosiy qonunimiz bo‗lmish Konstitutsiyamizda ham o‗z aksini topdi va qonuniy 
asosga ega bo‗ldi. Konstitutsiya XII bobining 53-55- moddalarida bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatning iqtisodiy negizlari huquqiy jihatdan asoslab 
berildi. Konstitutsiyaning 55-moddasida aytilishicha, yer, yer osti boyliklari, suv, 
o‗simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, 
ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. 11 O‗zbekistonda 
energetika tizimi huquqiy asoslari yaratilishi ana shu tarzda boshlandi va bu sohadagi 
ishlarning jadal rivojlanishiga sharoit yaratdi. Huquqiy asoslarning yaratilishi bilan 
jadal ishlar amalga oshirildi. Avvalo, O‗zbekiston hududidagi barcha energetika 
tizimi korxonalari Sobiq Ittifoq qo‗lidan olinib, O‗zbekiston mulkiga aylantirildi, 
ulardagi ishlarni boshqarish to‗liq mahalliy boshqaruvga bo‗ysundirildi. Keyin esa 
ancha eskirgan, qoloqlashgan asbob - uskunalar almashtirilib, o‗rniga zamon talabiga 
javob beradigan asbob –uskunalar va texnologiyalar o‗rnatildi hamda va buning 
natijasida korxonalardagi ishlar tezlashdi. Energetika tizimidagi o‗zgarishlar boshqa 

---

chet el davlatlari bilan o‗zaro samarali hamkorligida ham yaqqol ko‗rindi. 
O‗zbekiston hududidagi ko‗pgina elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi korxonalarda 
ishlar asosan, chet el davlatlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi yo‗lga qo‗yildi. 
Bunda hozirgi zamon talablariga javob beradigan asbob - uskunalarning o‗rnatilishi 
energetika tizimi faoliyatini yanada sifatli va foydali qildi. Chet el davlatlarining 
O‗zbekistonga o‗z sarmoyalarini kiritishga intilayotganligiga ham asos mavjud. 
Chunki investorlar va ular kiritgan investitsiyalarning huquqiy asoslari yaratildi, 
qonunlar qabul qilindi va investorlarning huquqlari himoya qilindi. Bundan tashqari 
ular uchun qulay sharoitlar yaratildi. Mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni 
keng jalb qilishni taminlaydigan, xorijiy investorlarning manfaat va huquqlarini 
himoya qilishga ishonchli kafolat yaratadigan qonunlarning qabul qilinishi alohida 
ahamiyatga ega bo‗ldi. 1997 yil 25 aprelda milliy energetika resurslari saqlanishini, 
energiyadan va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishni 
ta‘minlaydigan umumiy huquqiy asoslarni shakllantirish maqsadida «Energiyadan 
oqilona foydalanish to‗g‗risida» O‗zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi . 
Ushbu Qonunda energiyadan oqilona foydalanishning davlat boshqaruvi asoslari, 
energiyadan oqilona foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari va boshqa jihatlar o‗z 
aksini topgan edi. Mazkur Qonunning qabul qilinishi soha taraqqiyotida muhim 
ahamiyatga ega bo‗ldi. Bundan tashqari, energetika sohasida bozor islohotlarini 
chuqurlashtirish, energetika tarmoqlari korxonalarini boshqarishni takomillashtirish 
va ularning ish samaradorligini oshirish hamda shu asosda mamlakat energetika 
tizimining barqaror ishlashini ta‘minlash, iqtisodiyot va aholining elektr energiyasiga 
bo‗lgan Ma‘lumki, hozirgi kunda respublikamizda sanoat korxonalarining energiya 
samaradorligini oshirish, ularda tejamkor texnologiyalarni qo‗llash va qayta 
tiklanuvchi energiya manbalarini tatbiq etish borasida ulkan ishlar amalga 
oshirilmoqda. Ammo, mustaqillikka erishgunimizga qadar elektr quvvatlari 
yetishmasligi tufayli respublikamizga 1500 MVt.gacha elektr energiyasini chetdan 
qabul qilishga to‗g‗ri kelgan. Oqibatda butun energetika tizimi qo‗shni davlatlar GES 
kaskadlari ish rejimiga bog‗lanib qolgan edi. Istiqlol yillarida energetika 
mustaqilligiga erishishga mamlakat ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotining muhim omili 
sifatida jiddiy e‘tibor qaratila boshlandi. Soha xodimlari oldiga ishlab chiqarishga 
yuqori samarali hamda zamonaviy texnologiyalarni tatbiq etish orqali elektr 
energiyasini hosil qilish, uzatish va taqsimlash xarajatlarini kamaytirish, 
iste‘molchilarni elektr energiyasi bilan uzluksiz ta‘minlash bo‗yicha ko‗plab vazifalar 
qo‗yildi. Shundan kelib chiqib, tarmoqda keng ko‗lamli modernizatsiyalash, texnik 
hamda texnologik yangilash, shuningdek, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini 
rivojlantirishga yo‗naltirilgan istiqbolli loyiha va dasturlar amalga oshirila boshlandi 
20 . Jahon iqtisodiyotida energiyaga bo‗lgan talabning yil sayin ortib borayotgani, 
ayni paytda an‘anaviy uglevodorod xom ashyosi bo‗lmish neft hamda gazning yangi 
manbalarini o‗zlashtirish tobora qiyinlashib borayotgani ham muqobil energiya 
manbalaridan foydalanishning ahamiyatini bir necha bor kuchaytirib yubordi.