Navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv" kafedrasi

2.
 
Бошқарув муаммосининг моҳияти. 
 
Техника 
ва 
технологиянинг 
ривожланиш 
тарихида 
инсоният 
бошқаришнинг турли муаммолари билан кўп тўқнашишига тўғри келганлиги 
сабабли бошқариш масалаларини чуқурроқ ўрганишга эхтиёж туғилди. Илм- 
фаннинг ривожланиши инсон амалий фаолиятининг турли жабхаларидаги 
бошқариш жараёнлари учун таалуқли бўлган қонуниятлар ўзаро умумий 
белгиларга эга эканлигини кўрсатди. Бошқариш муаммоларини комплекс 
ўрганишнинг мақсадга мувофиқлиги секин-аста бошқариш хақидаги мустакил 
фундаментал фаннинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу фан 
кибернетика 
деб ҳам 
аталади. 
Тирик организмлар дунёсида бўлгани каби, техникада ҳам мумкин бўлган 
тизимларнинг хилма-хиллигига қарамай уларга хос кўп умумийлик борки, бу эса 
уларни тадқиқ этиш учун айнан бир хил моделларни қўллашга имкон беради. 
Шундай моделлардан бири бошқарувчи тизим ва бошқариш объектидан ташкил 
топган бўлиб, улар тўғри ва тескари алоқа каналлари билан боғланган. Бунга 
биринчи бўлиб Массачусетти(АҚШ) технологик институти профессори Норберт 
Винер(1894-1964) эътибор қаратди. У 1948 йил ўзининг «Кибернетика ёки 
жонзот ва машиналарда бошқариш ҳамда алоқа» номли машҳур китобини чоп 
этди. Н. Винер шуни таъкидладики, техникада ҳам, тирик организмларда ҳам, 
ижтимоий-иқтисодий тизимларда ҳам бошқариш жараёнлари умумий 
тамойилларга таянади. Бу умумийликга таянган ҳолда бошқариш муаммоларини 
тадқиқ этиш ва уларни амалиётга қўллаш кибернетика деб аталувчи янги фан 
йўналишининг асосланиши ва ривожланишига олиб келди. Хуллас, кибернетика 
бошқариш жараёнларидаги умумий қонуниятлар ҳақидаги фан сифатида пайдо 
бўлди. Кибернетика бошқаришнинг фундаментал асосларини кўрсатди ва унинг 
ҳар хил муҳитларда – табиатда, жамиятда, техникадаги умумий хоссаларини 
аниқлашга имкон берди. 
Шундай қилиб, кибернетиканинг ўзига хос хусусиятларидан бири, унинг 
турли муҳит, турли шароит, инсон фаолиятининг турли соҳаларида юз берадиган 
жараёнларни бошқариш асосида ётувчи қонуниятларнинг умумийлигига 
асосланганлигидир. Кибернетика нуқтаи назаридан барча жараёнлар бошқариш 
объектларидан 
иборат 
мураккаб 
динамик 
тизимларда 
рўй 
беради. 
Бошқариладиган динамик тизимларда рўй берадиган жараёнлар ва улар 
бўйсунадиган қонуниятларни билиш бошқаришнинг техник воситаларини, 
бошқариш субъектларини, бошқарувчи тизимларни(электрон ҳисоблаш 
машиналари, электрон автомат воситалари ва бошқалар) яратиш имконини 
берди. 
Кибернетиканинг 
мустақил 
илмий 
йўналиш 
сифатида 
қуйидаги 
хусусиятларни алоҳида таъкидлаш лозим: 

Кибернетикада материя ва энергиядан тушунчаларидан ташқари янги 
категория – ахборот(информация) тушунчасининг киритилиши натижасида 
унинг фалсафий асослари бизнинг дунё қарашимизни кенгайтирди; 

---


Кибернетика бошқариш тизимларини динамикада(ҳаракатда. ўзгаришда), 
ривожланишда ва ташқи тизимлар билан ўзаро таъсирлашувчидеб қарайди; 

Кибернетика моделлаштириш усулларини кенг миқёсда қўллайди, яъни 
реал мавжудотлеохгник жараёнларнинг эмпирик ёки физик моделларини 
математик аппарат ёрдамида тадқиқ этади. Кибернетиканинг яна бир 
универсал усули – операцияларни текшириш усули инсоннинг бошқарув 
соҳасидаги ҳар қандай мақсадли фаолиятини сонли тахлил қилиш 
имкониниберади. 
Фан сифатида бир бутун бўлган кибернетика таркибига қуйидаги билим 
соҳалари киради: автоматик бошқариш назариясини ўз ичига олувчи умумий 
бошқариш 
назарияси, 
ахборот 
назарияси, 
операцияларни 
текшириш 
назарияси(яъни бошқарувчи қарорлар қабул қилиш методологияси), мантиқий- 
математик моделлаштиришнинг базаси сифатидаги алгоритмлар ва дастурлар 
назарияси, ниҳоят бошқарувнинг янги техник воситаларини ишлаб чиқиш ва 
такомиллаштириш назарияси. 
Техник тизимларни бошқариш ҳақидаги фан техник кибернетика деб 
аталади. Техник кибернетиканинг бўлимлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш 
мумкин: ахборотни тўплаш ва қайта ишлаш қараладиган ахборотли қурилмалар 
назарияси, техник тизимлар математик моделларини олиш усулларини ишлаб 
чиқувчи тизимлар идентификацияси назарияси, инсон иштирокисиз бошқарув 
масалалари билан боғлиқ бўлган автоматик бошқарув назарияси. 
Кибернетиканинг тамойиллари, унинг фалсафий ва социал томонлари, 
айниқса ундаги техник воситалар, замонавий бошқариш назариясини инқилобий 
тарзда бойитди, улкан ҳажмдаги ахборотни ўта катта тезликда қайта ишлаш 
имконини берувчи ва одамни оғир қўл меҳнатидан озод этувчи қудратли инсон-
машина тизимларини яратиш учун зарур шарт-шароит вужудга келтирди. 
Кибернетика усуллардан фойдаланилмаганда инсон тафаккурининг кўпгина 
кейинги ютуқларига умуман эришилмаган бўлар эди. Бу ерда мисол сифатида 
космоснинг ўзлаштирилиши, ўта мураккаб, вақт бўйича жуда тез кечувчи ёки 
инсон ҳаёти учун хавфли бўлган технологик жараёнларни бошқариш кабиларни 
кўрсатиш мумкин. Ҳар хил функцияларга эга роботларнинг яратилиши 
инсоннинг тирик табиатда ва техник қурилмаларда мавжуд бўлган умумий 
бошқариш тамойилларини ўзлаштириш бўйича эришган асосий ютуқларидан 
биридир. Бу ерда фаннинг янги йўналишлари, масалан, янги қурилмалар, 
механизм ва тизимлар яратиш мақсадида тирик организмлар тузилишининг ўзига 
хос хусусиятларини ўрганувчи бионика, автоматлаштирилган сунъий қон 
айланиш тизимини ишлаб чиққан биологик кибернетика кабилар пайдо 
бўлганлигини ҳам алоҳида таъкидлаш керак бўлади. Кибернетиканинг кўплаб 
йўналишлари бўйича олиб борилаётган назарий тадқиқотлар ва ҳисоблаш 
техникасини такомиллаштиришдаги эришилган ютуқлар инсониятни сунъий 
интеллект яратиш бўйича муайян муваффақиятларга эришишига олиб келди.