Натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштириш ижтимоий соҳани бошқариш ва молиялаштиришни такомиллаштириш техналогияси

3. Натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштириш амалиётида маҳаллий бюджетлар аҳамиятини ошириш масалалари.
Амалиётдан яхши маълумки, маҳаллий бюджетлар давлат бюджетида муҳим
таркибий қисмни ташкил этади ва маҳаллий ҳокимият органларининг фаолият
кўрсатишларида асосий молиявий манба бўлиб хизмат қилади. Мамлакат
иқтисодиётида рўй бераётган туб ўзгаришлар ижтимоий-иктисодий яратувчилик руҳида маҳаллий бюджетларни бошқариш, маҳаллий бюджетларнинг хукуқ ва
мажбуриятларининг бажарилишини кайта кўриб чиқишни талаб этмоқда.
Натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштириш (НЙБ) амалиётида маҳаллий
бюджет тузилмалари ўзига хос ўрин эгаллайди. Албатта, маҳаллий бюджет ижроси кўп жиҳатдан давлат бюджетининг бевосита аҳоли турмуш даражасига таъсир этишини ҳисобга олган, биринчи галда, маҳаллий бошқарув тузилмаларини НЙБ тизимидаги мақсадли-дастурий лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга оширилишини таъминлашга қаратилган стратегик бошқарувини яънада такомиллаштириш масаласи муҳим ўрин тутади. Шу боисдан, стратегик бошқарув тизимини жорий этиш заруруиятига эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқдир. Маҳаллий бюджетлар молиясини стратегик бошқарувнинг намунавий тузилмасини қуйидаги 1-чизма орқали44 эътиборингизга ҳавола этишни мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз. Кўриниб турибдики, тузилмада маҳаллий ҳокимликлар вазифалари ва мақоми доирасидаги мажбуриятларни амалга оширишнинг механизми такомиллаштирилган ҳолда, уларни бош стратегик мақсадларни баён қилиш орқали қуйи ташкилотларга етказилади. Бош стратегик мақсад чуқур таҳлил асосида баҳоланиб, қўшимча ва ўзгартиришлар киритилади. Шундан сўнг мақсадли-дастурий лойиҳаларни амалга оширишда корпоратив бошқарув механизми амал қилиб унга кўра лойиҳалар иккига бўлинади, улар:
1. Маҳаллий ҳокимликларни ривожлантириш;
2. Ҳудудий тузилмаларни стратегик ривожлантириш.

• маҳаллий ҳокимликларнинг молиявий стратегияси – бюджет маблағлари ва
маҳаллий ҳокимлик ҳамда тузилмаларнинг турли даражадаги фаолиятларидан олинган молиявий дастакларни шакллантириш, тақсимлаш, назорат каби жараёнларни мақсадлидастурий лойиҳаларни молиялаштириш стратегиясини ишлаб чиқадилар;
• ички жараёнлар (маҳаллий ҳокимият ишлари) – бунда маҳаллий ҳокимликларнинг ўз вазифаларига киритилган маъмурий-ташкилий иш жараёнлари амалга оширилади; • кадрлар малакасини ошириш ва қайта ўқитиш харажатлари – амалга ошириладиган ҳар бир янги механизмдан кўзланган натижаларни олиш мақсадида кадрларни қайта ўқитиш энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.Алоҳида фаолиятлар бўйича стратегиялар кейинги жараёнларда уларнинг тўлақонли амал қилиши ҳамда доимийлигини таъминлаш мақсадида мувофиқлаштирилади. Сўнгра, давлатнинг умуммиллий дастурлари, турли қарорлар, қонун ўзгартиришлари ҳисобга олиниб, маҳаллий ҳокимликларнинг асосий тараққиёт дастурлари ва лойиҳаларни амалга ошириш умумий (комплекс) стратегияси ишлаб чиқилади, пировардида стратегик мақсадлар амалга оширилади.
Таъкидлаш жоизки, юқорида кўрсатилган бюджет ислоҳотлари йўналишлари бирбирини тўлдиради. Натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштириш тамойилларини фақат ўрта муддатли даврда тўлиқ амалга ошириш мумкин, чунки аксарият ҳолларда бюджетни молиялаштириш натижалари ўрта ёки узоқ муддатли истиқболда амалга оширилади. Шунинг учун натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштиришни истиқболли бюджетни режалаштиришга ўтиш билан бир вақтда жорий этиш мақсадга мувофиқ. Маҳаллий бюджетлардан, асосан, маҳаллий аҳамиятга молик бўлган чоратадбирлар молиялаштирилмоқда. Жумладан, ҳудудий инфратузилмани ташкил этиш, меҳнат ресурсларини қайта тиклаш, аҳолининг меҳнат фаровонлигини оширишга хизмат қиладиган ижтимоий тадбирлар амалга оширилади. Маҳаллий ҳокимликларни НЙБ амалиётига мувофиқлаштиришни келтирилган чизма асосида амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Маҳаллий бюджет ислоҳотларини ва унинг таклиф этилаётган йўналишларини амалга оширишнинг босқичли ёндашуви мақсадга мувофиқ бўлиб, бизнингча, унинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: ислоҳотнинг иштирокчилари ва йўналишларини чекланган доирада жамлаш кўзда тутилган тадбирларнинг муваффақиятли амалга оширилиши имкониятини кенгайтиради; ўзгаришларни амалга оширишнинг катта тажрибаси тўпланадики, у кўп жиҳатдан ислоҳотнинг мувафаққиятини белгилаб беради; юзага келадиган муаммолар ва йўл қўйилган хатоларга эътиборни қаратиш имконияти тўғри хулоса чиқаришга ҳамда ислоҳотларни кенгайтиришда камчиликларни ва таваккалчиликларни минималлаштиришга шароит яратади; ислоҳотларни амалга оширишда ресурслардан (молиявий, кадрлар ва бошқа) самарали фойдаланилади, бу эса унинг бошланиши ва амалга оширилишининг чўзилиб кетишига йўл қўймайди. ҳам ҳисобга олинади. Бу эса бюджетни режалаштиришнинг янги усулига ўтиш билан боғлиқ бўлган таваккалчиликларни минималлаштиришга ёрдам беради. Бизнингча, натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштиришни амалий қўллаш вазифалари қуйидагилардан иборат. Жумладан: • тармоқ ва вазирликлар мисолида натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштиришни жорий этиш шарт-шароитларини асослаш; • устуворликларни ва уларнинг асосида тармоқнинг ўрта ва узоқ муддатли истиқболда ривожлантириш бўйича мақсадли бюджет дастурларини белгилаш; ҳар бир дастур бўйича мақсадлар, вазифалар ва кутилаётган натижаларни ишлаб чиқиш; ҳар бир дастурнинг амалга оширилишини акс эттирувчи индикаторларни ишлаб чиқиш; дастурни амалга ошириш қийматини ҳисоблаб чиқиш; янги усул асосида ажратиладиган бюджет маблағларидан фойдаланишни мониторинг қилиш учун индикаторларни ишлаб чиқиш ва бошқалар.Ўзбекистоннинг жаҳон интеграциясига ҳамоҳанг тарзда молиявий ислоҳотларни яънада такомиллаштириб бориши мамлакат иқтисодий тараққиётини таъминлашга хизмат қилади. Умумий тарзда, Ўзбекистонда НЙБ амалиётига ўтиш учун барча имконият ҳамда шароитлар мавжуд бўлиб, бунда ислоҳотлар давомийлигида маҳаллий бюджетларнинг мақоми ва аҳамиятини ошириш кўзланган мақсадга тез ва самарали йўллар билан эришишнинг асосий омилларидан бири бўлиб хизмат қилади.
Mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda o‘zining ijobiy natijalarini namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, davlat budjeti daromadlarining o‘sishini ta’minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo‘jaligini isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar qo‘lga kiritildi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish natijasida yildan yilga salmoqli natijalar qo‘lga kiritilib, barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘nalishi mustahkamlanib bormoqda. Bunda hukumatimiz tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy siyosatning to‘la va izchil amalga oshirilishi, iqtisodiyotning muhim ustuvor tarmoqlarining belgilab berilishi hamda ularni rivojlantirish bo‘yicha barcha imkoniyatlarning safarbar etilishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, Bugungi kunda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi iqtisodiyotda ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan boshqaruv tizimidan mutlaqo voz kechilib, bozor islohotlari bosqichma-bosqich amalga oshirilgani va pul-kredit siyosati puxta o‘ylab olib borilgani makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiyotning yuqori sur’atlar bilan o‘sishini, inflyatsiyani prognoz ko‘rsatkichlari darajasida saqlab qolishni ta’minladi hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, fermerlik harakatini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar va qulay sharoitlar yaratilishiga xizmat qilishi belgilab olingan. Harakatlar strategiyasining III-ustuvor yo‘nalishida “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari” belgilangan bo‘lib, unda makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o‘rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o‘zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash, xarajatlarning ijtimoiy yo‘naltirilganini saqlab qolgan holda davlat budjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy budjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish” – bo‘yicha alohida islohotlar amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan. Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy vazifalarini o‘z vaqtida to‘liq va ijobiy hal etish ma’lum moliyaviy asosni talab etadiki, aynan ushbu asosning markaziy bo‘g’inini davlat budjeti daromadlari tashkil etadi. Davlat moliyasini sog’lomlashtirish davlat budjeti daromadlarining barqarorligini, ularni shakillantirish manbalari mukammal nisbatini va butligini ta’minlash O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan institutsional islohotlarni hozirgi bosqichida yanada muhim axamiyat kasb etmoqda. Davlat budjeti haqida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tamiz:
1. Davlat budjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo‘lib, uning milliy daromadni qayta taqsimlashdagi rolining oshishi davlatning umumijtimoiy va umumiqtisodiy xarajatlari hajmining oshib borayotganligi bilan izohlanadi.
2. Davlat budjeti daromadlarining qay tarzda va qay darajada shakllanganligi uning jamiyat hayotidagi rolini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Shu boisdan ham davlat budjetining daromad bazasini mustahkamlash masalasi hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir.
3. Soliq-budjet siyosati mamlakat moliya tizimi samarali faoliyatining garovi hisoblanadi. Mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish, ularni to‘g’ri yo‘naltirish, samaradorligini oshirish, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda soliq-budjet munosabatlarining qanday asosga tayanayotganligi juda muhimdir. Soliq-budjet siyosatining
yaxlitligiga erishish mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, samarali budjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat qiladi.
4. Mahalliy budjet tartibga soluvchi daromadlarining miqdori kamida uch moliya yili mobaynida o‘zgarmaydigan qat’iy normativ ko‘rsatkichlar shaklida belgilab qo‘yilishi lozim. Mazkur normativlarni ishlab chiqish uchun asos qilib ilmiy jihatdan asoslangan ijtimoiy normativlar olinishi maqsadga muvofiqdir. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarini shakllantirish tizimida ayrim muammolarning mavjudligini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: - davlat budjeti soliqli daromadlarining tarkibida egri soliqlardan tushumlarning nisbatan katta salmoqqa ega ekanligi; - davlat budjeti daromadlarini aniq tasniflash mezonlari asosida shakllantirish amaliyotining mavjud emasligi va hokazolar. Yuqorida keltirilgan jihatlarni inobatga olgan holda, davlat budjetiga to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘liq undirishini ta’minlash maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq deb o‘ylayman: birinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ichki soliq nazoratini kuchaytirish; ikkinchidan, davlat soliq nazoratini takomillashtirish; uchinchidan, umumdavlat soliqlarini asosiy to‘lovchilar hisoblangan korxonalar faoliyatini joylarda tekshirishning samaradorligini oshirish va boshqalar.

4.