Nasimxon rahmonov


Sayyid Ahmadning “Taashshuqnoma” asari



Download 1,01 Mb.
bet52/63
Sana03.01.2021
Hajmi1,01 Mb.
#54285
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63
Bog'liq
Nasimxon rahmonov o‘zbek mumtoz adaBIyoti tarixi

Sayyid Ahmadning “Taashshuqnoma” asari
Asar 846 (1435-36) yili Sayyid Ahmad tomonidan yozilgan. Sayyid Ahmad – Amir Temurning nabirasi, Mironshohning o‘g‘lidir. Navoiy “Majolis un-nafois” asarining V11 majlisida Sayyid Ahmad to‘g‘risida quyidagicha ma’lumot beradi: “Sayyid Ahmad – salim ta’b va pok zehn kishi erdi. Xili mashhur nazmlari bor. Ham g‘azal, ham masnaviy, ham turkiy, ham forsiy g‘azal tavrida devoni bor. Va masnaviy tavrida “Latofatnoma” aningdur. Bu turkcha matla’ yaxshi voqe’ bo‘lubturkim:

Sayd etti firoqing meni murg‘i sahariydek,

Qil odamiylik, qilma yuzni nihon pariydek. (Xo‘jandiyda? Solishtirish kerak!)

Bu forsiy matla’ ham aningdurkim:

Maham gar pesh az in pinhon bimonad,

Ajab, gar bediloonro jon bimonad.


(Agar oy yuzligim bundan keyin ham pinhon qoladigan bo‘lsa, bedillarning omon qolishi ajablanarlidir”.

“Taashshuqnoma” “Munojot”, “Madhi nabi alayhissalom”, “Kitob sababi”, “Podshohi islom madhi” va o‘nta nomadan iborat. O‘ninchi nomadan keyin kitobning xotimasi va shoirning iltimosi o‘rin olgan.

Navoiy bergan ma’lumotdan ko‘rinib turibdiki, Sayyid Ahmadning “Latofatnoma” asari to‘g‘risida ma’lumot berilgan, ammo “Taashshuqnoma” to‘g‘risida ma’lumot yo‘q. SHuningdek, Sayyid Ahmad o‘zbek va fors tillarida g‘azallar yozgan bo‘lib, ikkita devon tuzgani ham Navoiyning ma’lumotlaridan anglashiladi.

“Majolis un-nafois”da Sayyid Ahmadning “Latofatnoma”sidan keltirilgan bayt “Taashshuqonma”da uchramaydi.

“Taashshuqnoma” o‘nta nomadan tashkil topgan bo‘lib, 319 baytdan iborat. “Taashshuqnoma”ning o‘ziga xos tomoni shunda ko‘rinadiki, har bir noma uch qismdan – noma, g‘azal, so‘zning xulosasidan iborat qilib tuzilgan. Sayyid Ahmad bu asarini biron shoir asari ta’sirida yaratilganini qayd etmasa ham, asarning g‘oyaviy yo‘nalishi, tuzilishi, tasviriy vositalarga qaraganda, aytish mumkinki, bu asarga “Muhabbatnoma” va “Latofatnoma”ning ta’siri kuchli bo‘lgan. “Taashshuqnoma”ning o‘nta nomadan iborat ekani, shunday xulosaga olib keladi. Ammo “Taashshuqnoma”ning o‘ziga xosligini ta’minlovchi omil – uning tuzilishidir.

Hayotga muhabbatni oshiqning ma’shuqaga bo‘lgan muhabbati orqali aks ettirish “Taashshuqnoma”dagi usullardan biridir. Bu asar badiiy vositalardan istifoda etishda o‘ziga xoslik bilan ham ajralib turadi. Sayyid Ahmad o‘zbek tilining imkoniyatlaridan to‘liq foydalanib, ikkinchi nomani boshdan oxirigacha tajnisli qofiyada yozgan.


YUsuf Amiriyning “Dahnoma” asari
YUsuf Amiriy XV asrda yashab ijod etgan shoir bo‘lib, uning devoni, “Dahnoma” va “Bang va chog‘ir” munozarasi bizga etib kelgan. Asar hijriy 833 (milodiy 1429-30) yili yozilgan. Bu shoir to‘g‘risida Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasida quyidagi ma’lumotlar bor: “Mavlono Amiriy – turk erdi va turkcha she’ri yaxshi voqe bo‘lubtur, ammo shuhrat tutmabtur. Va bu bayt aning “Dahnoma”sidindur:
Na emakdin, na uyqudin solib so‘z,

Emakdin to‘yub, uyqudin yumub ko‘z”.


Va forsiyda shayx Kamol tatabbu’i qilibtur. Bu matla aningdurkim:

Ro‘zi qismat har kase az aysh baxshi xud sitond,

G‘ayri zohid k-o‘ riyozatho kashidu xushk mond”.
[Qismat kuni (nasiba taqsim etiladigan kun) zohiddan boshqa har kim o‘ziga baxshida qilingan ayshni oldi. U esa ne chog‘liq mashaqqat chekmasin, quruq qoldi.]

Aning qabri Badaxshon sari Arhang Saroydadur”.

Amiriy to‘g‘risida Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida eslaydi: “Mavlono YUsuf Amiriy sulton SHohruh mirzo zamonida katta shuhratga erishgan shoirlardan biridir. U oddiy hayot kechirgan, aytishlaricha, amirlar va mashhur amaldorlar unga hamxo‘rlik ko‘rsatganlar. Buyuk hoqon SHohruh sulton va uning ulug‘ avlodlari, amaldorlari sharafiga Amiriy ko‘p qasidalar bitgan. Sulton Boysung‘ur mirzo sharafiga bitilgan quyidagi qasida ham unikidir:

Delam bedard giriftor gasht dar hame u,

Magar kunad shohi olam belutf dar monash...”

Navoiyning YUsuf Amiriy to‘g‘risida bergan ma’lumotidan ma’lum bo‘ladiki, YUsuf Amiriy yashagan davr Navoiyning yoshlik paytlariga to‘g‘ri keladi. Atoqli adabiyotshunos Abduqodir Haytimetovning aytishicha, Navoiy YUsuf Amiriy bilan ko‘rishmagan. Qolaversa, Navoiy YUsuf Amiriyning devonidan yaxshi xabardor bo‘lgan. Navoiy bergan ma’lumotdan, YUsuf Amiriy XV asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan, degan xulosaga kelish mumkin. Navoiy yana”Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida ham, Gadoiy, Haydar Xorazmiy va boshqa bir necha shirlar qatori, YUsuf Amiriyni o‘z davrining ulug‘ shoiri sifatida ta’riflaydi.

“Dahnoma”dan ma’lum bo‘lishicha, YUsuf amiriy SHarq tarixi va mifologiyasidan, diniy va dunyoviy bilimlardan yaxshi xabardor bo‘lgan edi.

Amiriyning “Dahnoma” asari nomachilik an’analariga rioya qilingan holda yozilgan. Asar o‘nta nomadan iborat bo‘lib. Xorazmiyning “Muhabbatnoma”siga hamohang usulda yozilgan. Ammo asarning o‘ziga xosligini ko‘rsatadigan dalillar borki, bular “Dahnoma”ning o‘zbek mumtoz adabiyotidagi o‘rnini belgilaydi. Jumladan, “Muhabbatnoma”da asarning oxirida fard berilgani holda, “Dahnoma”dagi har bir nomada oshiq yoki ma’shuqaning nomasidan so‘ng g‘azal, so‘ngra fard berilgan (misol berish kerak). YAna “Dahnoma”da har bir nomada oshiqning maktubidan so‘ng, ma’shuqaning maktubi keltiriladi. Bunday usul har bir nomani mustaqil asar sifatida talqin qilishga imkon beradi. Qolaversa, muallif ham shu maqsadni ko‘zlagan bo‘lsa kerak. SHu tariqa “Dahnoma”ning tuzilishida o‘ziga xoslik yuzaga kelgan.

YUsuf Amiriy Boysung‘ur mirzo himoyasida yashaganligini ta’kidlaydi. Ayni paytda Boysung‘ur mirzo insoniyatga nisbatan himmatli hukmdor bo‘lganini, insonlarni g‘oyat qadrlaganini ham “Dahnoma”da aytib o‘tadi:

G‘iyosulhaqi vaddin Boysung‘ur,

Ki so‘ziga quloq tutguvchidur dur...

Etib el dardina ortuq biligi,

YOpib faqr egnini ochuq aligi.

Ulusni qutqarib mehnat kunidin,

O‘lukni uyg‘otib yarmoq unidin.

Boysung‘ur mirzo SHohruh mirzoning uchinchi o‘g‘li bo‘lib, ilm-fanni-ijodni qadrlaydigan odam edi. U otasi SHohruh mirzoga vazir lavozimida xizmatda bo‘lgan yillari Xirotda kutubxona tashkil qildi. O‘sha zamon tarixchilarining guvohlik berishicha, kutubxona qoshida o‘z davrining mashhur xattotlari, naqqoshlari, musavvirlari, sahhof va zarkorlarining qirq nafari to‘planib, ilmiy va ijodiy ish olib borganlar. 1425-1426 yillari mazkur kutubxona qoshidagi kotiblar Boysunhur mirzoning nazorati ostida Firdavsiyning “SHohnoma” asarining qirqqa yaqin qo‘lyozmalarini solishtirib, asarning mukammal matnini tuzganlar. Boysung‘ur mirzo aql-zakovati, ma’rifatparvarligi, hunarparvarligi va ayniqsa adabiyotga bo‘lgan ehtirosi bilan xalq o‘rtasida shuhrat qozongan. “Dahnoma” yozilgan yillari SHohruh mirzo o‘g‘li Boysung‘ur mirzoni Eron Ozarbayjoniga hokim qilib tayinlagan edi. 1431 yili esa Astrobod hokimi bo‘ladi.123

SHu o‘rinda bir arabning Xorun ar-Rashidga sahrodan suv olib kelgani haqidagi hikoyat berilgan. Bu hikoyat tasodifan emas, balki Boysung‘ur ta’rifidan so‘ng uni Xorun ar-Rashid singari saxiy, insonparvar hukmdor sifatida ko‘rsatish uchun YUsuf Amiriy ataylab bergan. Hikoya qilinishicha, bir arab sahroda bir ko‘lmak suvni topib olib, uni obizamzamga loyiq deya shosha-pisha Xorunning huzuriga yo‘l oladi. Xorunning huzuriga kelgach, uni izzat-hurmat bilan kutib oladilar va uning o‘zini Xizr kabi, olib kelgan suvini “obi hayvon” – tiriklik suvi deb o‘ylaydilar. Arab Xorunning huzuriga kirgach, unga shunday deydi:

Ki: “SHoho, men arabmen barda to‘zg‘on,

Tikon birlan muhabbatni dam urg‘on...

Kechib suvdin yurub ko‘z yoshi birlan,

Kun eltib, oyu yil o‘t boshi birlan.

Tilab bir pora yomg‘ur suyi toptim,

Zulolidin tama’ og‘zini yopdim.

O‘zum ichmay sanga kelturdum oni,

Ki ko‘rdum sanda sultonlar nishoni

Manga emdi bu suvdin obi ru qil,

Dedim ulki bor erdi o‘zga sen bil”.

Xorun o‘sha arabning bu so‘zlarini eshitib, mamnuniyat bilan xizmatkorlariga: “bu odamning idishiga to‘ldirib pul beringlar”, deb amr berdi. O‘sha arab bilsaki, shu erda Dajla daryosi oqib o‘tar ekan. Agar Xorun shunday deb aytsa, uning obro‘yi to‘kilishi aniq edi. Ammo Xorun nihoyatda oliyjanoblik bilan o‘sha arab “menga obi ru qil” degan iltimosini bajo qildi.

YUsuf Amiriy Boysung‘ur mirzoning barcha faoliyatidan juda yaxshi xabardor bo‘lgani uchun ham ilm homiysi sifatida unga yuqori baho beradi. U bu asarida Boysung‘ur mirzoni ilf-fan va ulamolar homiysi sifatida ta’riflaydi, turli fanlar rivojida uning xizmatlari katta ekanini aytadi:

Kechib ollida yuz turluk daqoyiq (nozik ma’nolar, nozik nuqtalar, chigalliklar),

Maorif birla anvoyi haqoyiq.

Bir hay’at riyozisidin terib gul,

Biri hikmat shifosidin berib mul (may, sharob).

Biri Uqlidis ashkolin hal etib,

Biri ko‘k jadvalinda madhal (kirish, kiradigan joy) etib,

Biri faqr ichida asrab maqomin (faqirlik bilan, dunyodan kechib)

Biri mantiq sori eltib kalomin...


Download 1,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish