Nasimxon rahmonov

Bek (yoki umuman hukmdor). Bek davlat va hokimiyatning tayanchi, yurt
ravnaqining garovi, adolat rahnamosi, aql-zakovat egasi. Beklik, YUsufning ta’biricha, ilohiy hodisa bo‘lib, onadan tug‘ilgandayoq beklik uchun tug‘iladilar. Xudo beklik lavozimini beribgina qolmaydi, balki Xudo birontasini bek qilib yaratishni istagan ekan, avvalo, unga qobiliyat, yo‘riq, uquv beradi. Ayni paytda:

Bu beglikka ashnu tub aslы kerak,

Atыm alp qatыg‘ qurch yana ton kerak.
YA’ni:

Beklik ishi uchun hammadan avval tagi asl odam bo‘lishi lozim,
Mergan, botir, qattiq, chiniqqan hamda qo‘rqmas yurakli bo‘lishi lozim.

Beklarga faqat mana shunday jismoniy kuch-qudratning o‘zi etarli emas. Bek davlatni bilim, aql, zakovat bilan boshqaradi. Saxovatpeshalik uning burchi bo‘lishi lozim. Beklar xalqqa bilim bilan boshchilik qiladi. Ammo, deydi YUsuf, bilimli kishining dushmani ko‘p bo‘ladi. Bilimning beklikda ahamiyatini YUsuf ko‘p marta takrorlaydi. Bek xalqini bilim bilan turib turadi, Bilimi bo‘lmasa ko‘p ishlarga aqli etmaydi. Buning oqibatida bek yanglishadi, begligi zaiflashadi, uni davolash lozim bo‘ladi. Bu beklik dardining davosi aql va bilimdir, uni zakovat bilan davolamoq lozim.

YUsuf bekka xos sifat va burchlarni birma-bir sanab ko‘rsatar ekan, chinakam komil inson qiyofasini kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi. YUqoridagi fazilat va burchga qo‘shimcha ravishda, bek hunarmand ham bo‘lishi lozim. Halol, sof, ko‘ngli va tili to‘g‘ri, fe’l-atvori yaxshi, xush xulq, ko‘zi to‘q, andishali bekning nomi taraladi, undan ezgu urug‘-avlod taraladi.
Xalqning taqdiri bekning qo‘lida. SHu bois bekning so‘zi bilan ishi bir, tabiatan muloyim, ochiq chehra bo‘lishi darkor. YUsuf bekning odamlarni o‘z ortidan ergashtira olish layoqati – uning saxovatpeshaligidandir deb biladi va qadimdan qolgan quyidagi baytni dalil sifatida keltiradi:

Kur arslan bolu bersa ыtqa bashы,

Bu ыt barcha arslan bolur oz tushi.

Qalы bolsa arslanqa ыt bashchыsы

Bu arslan bolur barcha ыt saqыshы.
YA’ni:
Ko‘rgin, agar arslon itlarga bosh bo‘lsa,
Bu itlar barchasi uning tengida arslon bo‘ladi.

Agar arslonlarga it boshchi bo‘lsa,

Bu arslonlar barchasi itga teng bo‘ladi. (2013-2014)

YUsuf bek uchun noma’qul beshta illatni sanab, bek ana shu illatlardan tamomila uzoq bo‘lishi kerak: birinchisi – shoshqaloqlik, ikkinchisi – ochko‘zlik, uchinchisi – jaholat, to‘rtinchisi – buzuq fe’llik, beshinchisi – yolg‘onchilik. Bekni baxtsizlikka, xalqning undan yuz o‘girishiga sababchi illatlar ana shulardir.

YUsufning ta’biricha, beklikka loyiq odamning tashqi qiyofasi ham muhimdir. Uning bergan o‘gitiga ko‘ra, bek bo‘ladigan odamning yuz ko‘rkli, silliq, bo‘yi o‘rtacha bo‘lsin; ovozasi ketgan bo‘lsa yana ham yaxshi.
Ilgari o‘tgan maishatparast hukmdorlarning taqdiri haqida donishmandlarning aytganlaridan YUsuf kitobxonni xabardor etib, bekni mayparastlik illatidan ogoh etadi. Ichkilik – bu yov, deydi YUsuf va buning oqibatlarini, el-yurtga, davlat ishlariga etkazadigan zararini ko‘rsatib beradi.
Vazir. YUsuf vazir haqida so‘z yuritib, bekka madadkor, beklar yukini ko‘taradigan, beklikdagi beboshliklarni tartibga soladigan odamdir, deydi. Vazirdan talab etilgan sifatlar ham nihoyatda yuksak. Zehni o‘tkir, bilimi dengiz singari, ziyrak, tadbirkor, to‘g‘ri, ishonchli, fe’l-atvori a’lo, zakovatli, bilimli bo‘lishi lozim. Vazir ham, xuddi bek singari, ideal shaxs. Vazir lavozimiga tanlanadigan odam yana mulohazali, uyat-andishali, ko‘zi to‘q, halol, yuzi ko‘rkli, tutgan ishlari to‘g‘rilik, hisob-kitobga usta, ilmli, har turli yozuvlardan xabardor bo‘lishi lozim.
Vazirning ichki va tashqi sifatlariga YUsufning bergan bahosi shuni ko‘rsatadiki, Qoraxoniylar sulolasidagi aka-ukalarning farzandlari o‘rtasidagi taxt talashuvlar, nizolar, bir-biriga xusumatni bas qilishlari lozimligini bek va vazir obrazlari orqali ta’kidlaydi. Bek bilan vazirni YUsuf bir-biriga yaqin sifatlarga, aytish mumkinki, birday sifatlarga ega qilib tasvirlar ekan, Qoraxoniylar sulolasidagi yakdillikka, hamjihatlikka ishora qilgan bo‘lishi mumkin. Zotan, vazirning maqsadi ham yomonlarni o‘zidan uzoqlashtirib, bekini rohatga etkazish, fuqarosini osoyishtalikka erishtirishdir:

Bu yanglыg‘ bulunsa ey elig vazir,

Begin inchka tegrur qarasы udыr.

Bulur beg tilaki anыndыn tugal,

Ishi barcha etlur qayu ersa hal.

Bayur otru budnы ham etlur eli,

Xazina kopadur qutadur yыlы.

Bolur atы mangu qarыmas bolub,

Bolur ornы edgu qarыsa ulub.

YA’ni:
Ey elig, shu sifatli vazir topilsa,

Begini rohatga etkazadi, fuqarosi osoyishta uxlaydi.

Bek undan tilaklarini tugal topadi,

Qanday ahvolda bo‘lmasin ishining barchasi bajariladi.

Binobarin, xalqi boyiydi, eli yashnaydi,

Xazinasi ko‘payadi, yillari qutli bo‘ladi.

Oti bir umr qarimas bo‘lib mangulashadi,

Qarib chiriganda esa o‘rni yaxshi bo‘ladi. (2224-2227)

Lashkarboshi. Bu lavozimga tayinlanadigan odam - bekning chap qo‘li.

Bekning va elning xotirjamligi shu lashkarboshiga bog‘liq. Tabiiyki, lashkarboshi chidamli, pishik, ko‘pni ko‘rgan, botir yurakli bo‘lishi lozim. Ziyraklik va hushyorlik, ochiq qo‘l va botir, mergan va muloyim ko‘ngilli, dasturxoni ochiq – lashkarboshiga xos sifatlardandir. Lashkarboshining yana bir xislati – ochiq qo‘lligi, saxiyligidir. U bola-chaqam, xotinim deb mol-dunyo to‘plamasin. O‘ziga kerakli qurol-aslaha, ot-ulov, kiyim, egar-jabduq bilan kifoyalansa bo‘ldi. Ochiq qo‘lligi va saxiyligidan uning atrofiga sara odamlar jam bo‘ladi. Bahodirlar uning atrofiga yig‘iladi, ular lashkarboshining saxiyligidan bahramand bo‘lib, tog‘u toshlarda yotadi, hatto jonlarini fido qiladi.
Or-nomus lashkarboshi uchun hayot-mamot masalasidir. U kerakli paytda qat’iyat bilan qaror qabul qiladigan, jang san’atini yaxshi egallagan, abjir, har bir jangchining oilaviy sharoitigacha xabardor, lozim bo‘lganda yordam qo‘lini cho‘zadigan odam bo‘lishi lozim.
Bulardan tashqari, YUsuf lashkarboshiga bir qancha xislatlar lozimligini aytadi:

Yag‘ida kur arslan yuraki kerak

Qarishtuqta asri bilaki yoriq.

Tonguz tag tetimlig boriteg kuchi

Adig‘layu irg‘ar qotuz teg ochi.

Yema alchi bolsa qizil tulki teg

Tetir bug‘rasi teg kor och sursa keg.

Saqizg‘anda saqrak kerak tutsa oz

Qayu quzg‘uni teg yiraq tutsa koz.

Ulug‘ tutsa himmat kor arslanlayu

Ogi teg usuz bolsa tunla sayu.

YA’ni:
Urushda botir, arslon yurakli bo‘lish kerak,

Jangga kirganda qoplon bilakli bo‘lishi kerak.

To‘ng‘izdek chovut qiluvchi, bo‘ridek kuchli,

Ayiqdek hiylakor, qo‘tosdek qasoskor bo‘lishi kerak.

YAna qizil tulki kabi hiylachi bo‘lsa,

Tuya erkadidek uzoq kek saqlasa. Ko‘r.

O‘zini zag‘izg‘ondan hushyorroq tutishi kerak,

Qoya quzg‘uni kabi uzoq-uzoqlarga ko‘z yugurtirishi kerak.

Botir arslon kabi himmatini ulug‘ tutsa,

Tunlari xayolchan bedor ona kabi bo‘lsa. (2274-2278)