Nasimxon rahmonov

voqea, vaziyat va kolliziya
ning mavjudligi To‗nyuquq 
bitigtoshini badiiy asar sifatida o‗rganishga imkon beradi. 
Voqea
– Turk 
xoqonligini markazlashgan davlatga aylantirish uchun olib borilgan sa‘y-
harakatlar, 
vaziyat
– xoqonlik ichidagi va xoqonlikning tashqarisidagi ijtimoiy-
siyosiy harakatlar, 
kolliziya
– xoqonlikning dushman qabilalar va sulolalar bilan 
to‗qnashuvi, Turk xoqonligining Tan sulolasi va boshqa qabilalar bilan olib borgan 
jangu jadallaridir. To‗nyuquq voqealar markazida turadi, barcha voqealar, vaziyat 
To‗nyuquqqa bog‗liq ravishda yuz beradi. Kolliziya esa to‗quz o‗g‗uz xalqi bilan 
o‗g‗uz, tabg‗ach, xitoy xalqlari o‗rtasidagi dushmanlashuv va kurashdir. 
Syujetning har uchala elementi To‗nyuquq bitigtoshida ham, boshqa bititoshlarda 
ham takrorlanadi. Zotan, bititoshlarning asosiy mavzui ham vatanni himoya qilish, 
jang lavhalari, qahramonlarni sharaflashdan iborat.
Albatta, To‗nyuquq bitigtoshining badiiy asarga xos yana bir xususiyati – xalq 
maqollari va matallarining keltirilganidir. To‗nyuquq biron voqea yoki vaziyatni 
baholaydi, unga munosabatini bildiradi. Masalan, Turk xoqonligi tang vaziyatda 
qolganda, To‗nyuquq Eltarish xoqonga shunday maslahat beradi: ―Tabg‗ach, 
o‗g‗uz, Xitoy – bu uchovi qamal qilsa, qamalda qolajakmiz. Unda vujudning ichi-
toshini – molu jonini topshirganday bo‗lamiz. YUpqa yig‗in tor-mor qilishga oson 
emish, ingichka yig‗in uzishga oson emish. YUpqa qalin bo‗lsa, tor-mor qiladigan 
bahodir emish. Ingichka yo‗g‗on bo‗lsa, uzadigan bahodir emish‖ (To‗n., 12-13). 
Vaziyatni baholashda To‗nyuquq mazkur hikmatlardan unumli foydalanish orqali 

---

bevosita Turk xoqonligining imkoniyatini ko‗rsatadi va bu imkoniyatdan o‗z 
vaqtida foydalanishga xoqonni da‘vat qiladi.
To‗nyuquq - mashhur lashkarboshi bo‗lish bilan birga, xoqonlikning mavqeini 
mustahkamlashda fidoyi inson ekanligini ham ko‗rsatadi. To‗nyuquq - xoqonning 
ishonchli lashkarboshisi, u mohirligi tufayli oz sonli lashkari bilan Xitoy, o‗g‗uz va 
tabg‗achning ko‗p sonli lashkarini mag‗lub qiladi. Xonini tashlab, Xitoyga 
qo‗shilib ketgan o‗g‗uzlar yana xoqonlikka qaytib keldilar.
To‗nyuquq bitigtoshi, birinchi navbatda, To‗nyuquqning ijodi, bir asar sifatida 
uqilishi lozim. Bitigtoshning maqsadi To‗nyuquq olib borgan janglarni yoki uning 
xoqonlikdagi xizmatlarini xronologik tarzda bayon qilishdan iborat emas, balki 
uning hayoti va faoliyatidagi eng muhim voqealarni bayon qilishdan iborat edi. 
To‗nyuquq vaziyatni nihoyatda to‗g‗ri fahmlaydigan, zukko, dushman tomonning 
rejalaridan yaxshi xabardor, tajribali ko‗rug (razvedkachi). U xoqonlik hayotidagi 
mayda tafsilotlarga berilmaydi. Jumladan, yuqoridagi uch xalqning mag‗lubiyati 
haqidagi voqealardan keyin To‗nyuquq Turk xoqonligiga yana dushmanlashgan 
tabg‗ach, o‗n o‗q, qirg‗iz xoqonliklari haqida so‗z yuritib, ularning rejalaridan 
o‗quvchini xabardor qiladi: ―Tabg‗ach xoqoni dushmanimiz edi, o‗n o‗q xoqoni 
ham dushmanimiz edi. Undan boshqa qirg‗izning qudratli xoqoni dushmanimiz 
bo‗ldi. O‗sha uch xoqon maslahatlashib, Oltin yish ustiga talon solaylik, depti, 
shunday maslahat qilishibdi. SHarqqa – Turk xoqoniga lashkar tortaylik, depti, 
unga qarshi lashkar tortmasa, qachon g‗azablansa, u bizni yo‗q qiladi, depti. 
Xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan, qachon g‗azablansa, o‗ldiradigan 
ko‗rinadi. Uchovimiz yopirilib hujum qilaylik, uni yo‗qotaylik, depti. Turgash 
xoqoni shunday depti: mening xalqim u erda bo‗ladi, turk xalqi yana hayajonda 
depti, o‗g‗uz xalqi yana parokanda depti. O‗sha gapni eshitib. Tunlari uyqum 
kelmas edi, kunduzlari o‗tirgim kelmas edi. SHunday o‗yladim: tabg‗ach, o‗n o‗q, 
qirg‗iz xoqoniga Ko‗gman tog‗idan oshib o‗tib hujum qilamiz. SHuning uchun 
avval biz lashkar tortaylik, dedim‖ (To‗n., 19-23). To‗nyuquqning fidoyiligi 
(tunlari uyqum kelmas edi, kunduzlari o‗tirgim kelmas edi), dushmanga 
kutilmagan tomondan zarba berish rejasi (Ko‗gman tog‗idan oshib o‗tib hujum 
qilish haqidagi rejasi) real voqealar oqimining bir ko‗rinishidir. 
To‗nyuquq bititoshidagi ma‘lum bir voqealar munosabati bilan detallar tafsilotiga 
alohida urg‗u berish holatlari, tabiat manzarasi tasviri uchraydi. Muallif To‗nyuquq 
voqealarning aniqligini etkazish va tarixiylik tamoyilini saqlash uchun ham bunday 
tafsilotlarga ko‗p o‗rin bergan. Quyidagi parchaga e‘tibor beraylik: ―Ko‗gman 
yo‗li bitta ekan. Bu yo‗l bilan yursa yaramaydi, dedim. Erchi (er biladigan kishi – 
N.R.) surishtirdim. CHo‗llik az qabilasidan bir yigitni topdim. Az erini u yaxshi 
bilar ekan, bir manzili bor ekan. Ani daryosi bilan borilar ekan, o‗sha erda yotib, 
bir otlig‗ yo‗l yurib boriladi, dedi. O‗sha yo‗l bilan yursa imkoni bor, deb 
o‗yladim. Xoqonimga buni aytib, qo‗shinni yo‗lga soldim. ―Otlantir!‖ deb buyruq 
berdim. Oq tarmal (hozirgi Xua Kem – N.R.) daryosini kechib o‗tdik, dam oldik. 
Keyin qo‗shinga otlanishga buyruq berdim. Qorni yorib, yuqoriga otni etaklab, 
o‗zimiz yayov yurib, daraxtlarga tayanib qo‗shinni chiqardim...‖ (To‗n., 23-25). 
Bundan keyingi voqealar lashkarni To‗nyuquq qaerlardan qanday qilib olib 

---

o‗tgani, erchi (ya‘ni yo‗l boshlovchi) yanglishib, o‗ldirilgani to‗g‗risidagi 
voqealarni hikoya qiladi.
Bitigtoshda To‗nyuquqning harbiy mahoratiga ko‗proq o‗rin berilgan. Janglarda 
To‗nyuquqning zafar qozonishiga sabab ―tun uxlamay, kunduz o‗tirmay‖ Eltarish 
xoqonga, Bo‗gu (Qapag‗an?) xoqonga va Bilga xoqonga xizmat qilgani bo‗ldi. 
To‗nyuquq bititoshida diqqatga sazovor jihatlardan biri – qadimgi turk 
mifologiyasiga oid an‘anaviy timsollardan istifoda etilganidir. Bular –