|
yaltiroq, hamma (narsa)dan ustun turadigan no„m podshohi nomli no„m bitigi”
deb nomlanib, hozirgacha ―Oltun yorug‗‖ deb nomlanib keladi. Asarning
sanskritcha nomi ―Suvarnaprabxasa‖dir.
―Oltin yorug‗‖ning asl matni taxminan milodiy I asrda yaratilgan bo‗lib, sudur
(sutra)lardan tashkil topgan. S
udur
sanskritcha so‗z bo‗lib, ―hikmatli so‗z, qisqa
yo‗llanma‖ ma‘nosini bildiradi.
16
Bu terminning boshqa ma‘nolari ham bor.
17
Har
bir bo‗limda buddaviylikning muhim jihatlari to‗g‗risida Tangrilar tangrisi burxon
bilan Xo‗rmuzd hamda boshqa tangrilar o‗rtasida savol–javob kechadi. Buddaga
berilgan savol bilan mavzu boshlanadi. Budda savolga javob berayotganda, orada
hikoyalar ham kiritiladi.
Bu asar boshdan–oxir maxayana mazhabini targ‗ib qilishga qaratildi. Savol
tug‗iladi: nima uchun aynan maxayana mazhabi asosida yaratildi va Kanishka ham
aynan shu ta‘limotni yoyish uchun xizmat qildi? Zotan, maxayana ta‘limotida ichki
poklanish, ruhiy, ma‘naviy sog‗lomlik bosh o‗rin tutadi. Qolaversa, Markaziy
Osiyodagi azaliy ma‘naviy muhit ham maxayana mazhabi bilan uyg‗unlashadi.
―Oltin yorug‗‖ning asl nusxasi yaratilish davri, birinchidan, aynan Kushon
imperiyasining kuchayib, Hindistonning katta qismini egallab olgan davrga to‗g‗ri
keladi. Ikkinchidan Kushon imperiyasi Markaziy Osiyodagi turkiy qavmlar davlati
bo‗lgani bois bu imperiya hukmronligiga qadar buddaviylik O‗rta Osiyoda,
xususan, Janubiy O‗zbekiston hududida endi yoyilib borayotgan edi.
Maxayana ―katta g‗ildirak‖ yoki ―najotning katta yo‗li‖ degan ma‘noni bildirib,
buddaviylikda asosiy yo‗nalishlardan biridir. Maxayana mustaqil yo‗nalish sifatida
milodgacha 1 asrda ilk buddaviylik maktabi
maxasangxiki
asosida tashkil topgan.
Maxayananing to‗liq shakllanishi milodning boshlariga – sutralar alohida guruh
6
Радлов В.В., Малов С.Е.. Суварнапрабхаса (Сутра Золотого блеска). – Текст уйгурской редакции. Санкт–
Петербург, 1913–1917, ХV + 723 с.
16
Ричендуб Будон. История буддизма. – Евразия, Санкт–Петербург, 1999, 48–бет.
17
Ричендуб Будон. Шу асар, ўша бет.
sifatida paydo bo‗lgan davrga to‗g‗ri keladi. Maxayana yo‗nalishini buddaviylik
bilan shug‗ullangan Nagarjuna, Ashvagxosha, SHantarakshita, CHandrakirti kabi
buyuk faylasuflar rivojlantirdilar.
Maxayananing boshqa buddaviylik yo‗nalishlaridan farqi nimada? Nima uchun uni
―katta g‗ildirak‖ deb ataydilar? Gap shundaki, maxayana tarafdorlarining
qarashicha, fikrning oydinlashuvi faqat rohiblargagina emas, balki jamiki
mavjudotlar uchun joizdir. Maxayananing asosiy farqli xususiyati shundan iborat.
Maxayanada, hamma najot topishi mumkin, bu yo‗lda insonga buddalar va
bo‗disatvlar yordam beradilar, deb qaraladi. Xinayana yo‗nalishiga mansub
arxant
timsoli o‗rniga, bo‗disatv timsoli shakllantirilgan. Bo‗disatv oliy ruhiy etuklikka
erishib, nirvonga ketmaydi, balki hamma najot topishga erishishi uchun yordam
berish maqsadida sansarada qoladi. Aytish mumkinki, xinayana izdoshlariga:
―Faqat yakka holatda, uzoq vaqt shaxsan o‗zini o‗zi komil qilish rohiblik orqali
najot topa oladi‖, deb ta‘lim bersa, maxayana quyidagicha o‗git beradi: ―Hamma
uchun yo‗l ochiq. Boringlar, sizlarga budda va bo‗disatvlar yordam beradilar. Agar
bu yo‗lga kirishga zaif bo‗lsangiz, oddiy odam bo‗lib qolinglar, ammo Buddaning
qoidalari va amrlariga rioya qilinglar, nirvonga etishish uchun katta qadam shudir‖.
Buning ma‘nosi shuki, maxayana yo‗liga kirgan insonlar bu yo‗nalishning barcha
aqidalarini bajaradilar. Qolaversa, buddalar va bo‗disatvlar xuddi boshqa
odamlarning
karma
(inson butunlay qayta tug‗ilish jarayonida yuz beradigan
jamiki yaxshi va yomon ishlar yig‗indisi)sini o‗z zimmasiga olayotganday bo‗ladi.
Ular o‗z jasoratlari bilan oliyjanob karmani yaratadilar va azob–uqubatlar orqali
imonlilarga o‗tkazadilar. SHuning uchun maxayanadagi azob–uqubat oliy
donishmandlikka tenglashtiriladi.
Buddaviylik diniy tizimini axloq fani bilan bir doirada qarash mumkin. YOki najot
topish haqidagi aqida ham bir necha diniy tizimda maqsad va mohiyat jihatdan bir
bo‗lsa ham, ish-amallari, timsollari bilan farq qiladi. Ammo najot topish,
shuningdek, ―qayta tug‗ilish‖ ham ta‘limot bo‗lish bilan birga, diniy tizim hamdir.
Masalan, ―Oltun yorug‗‖dagi har bir sudur insoniyatga najot berish va illatlardan
xalos qilishga qaratilgan.
―Oltun yorug‗‖da bayon etilishicha, Buddaning insoniyatga ko‗rsatadigan
cheksiz inoyati va marhamati ta‘rifi er yuzida mavjud bo‗lgan ta‘rifu tavsiflarning
hammasini qamrab oladi. Insoniyatni solihlikka etaklashda insonga imkonsiz narsa
Budda uchun imkonli: ―Oltin rangli badaningizdagi har bir ezguliklar alomati
g‗oyat ajoyibdir. (Bu alomatlar) ko‗k zumrad (toshi) xazinasiday o‗ng tomonga
aylanib turadilar. (Ularning) yoqimli chiroyini, nurini (biron narsaga) qiyoslash
qiyindir, deydilar. Azalda tug‗ilganingizda(n beri) tanangiz nuri o‗nta tarafdagi er–
suvni (ya‘ni er yuzini) (yoritadi), o‗chiradi uyqungizni, uch (zamonda)
mavjudlikdagi
azoblardan
jonzotlarni
etkazdingiz
xotirjam,
sog‗–omon
abadiylikka! Do‗zax, iblis, hayvonot (olamida yurgan), shuningdek, (uch yomon)
yo‗lda tug‗ilganlar - iblis maxluqlari, tangrilar (va) insoniyat dunyosida daydib
yurishlariga chek qo‗ydingiz. Ularni ko‗p turli azoblardan xalos qilib, tinchlikka,
xotirjamlikka etkazyapsiz...‖ (V 2b\ 1-16) Qolaversa, Buddaning o‗nta va‘dasi
38
va
buddaviylikning tub mohiyati – insoniyatni komilikka etaklash uchun ularni
illatlardan xalos qilib, amaliy natijaga olib keladi. Asardagi insonlarni
nuqsonlardan tamomila xoli, pok, ma‘naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash
yo‗l-yo‗riqlari Buddaning sifatlariga mos o‗gitlarining amaliy natijasidir. Ma‘naviy
pok insonlar, yoki umuman jonzotlar (―Oltun yorug‗‖da
Do'stlaringiz bilan baham: |
