Nasimxon rahmonov

“Xuastuanift”ning tuzilishi
.―Xuastuanift‖ Moniy jamoasi a‘zolarining madhiyasi 
sifatida yangragan. Ayni paytda bu asar jamoat a‘zolarining nizomi hamdir. Bu 
asarning diqqatga sazovor tomoni shundaki, asar moniylik oqimini targ‗ib 
qilishdangina iborat emas, balki bu oqimning kelib chiqishi, tub mohiyati, 
moniylik qonunlarini tahlil qilish va keng ommaga etkazishdan iborat bo‗lgan. 
Moniylik paydo bo‗lmasdan oldin, moniy jamoasiga mansub bo‗lgandan keyin 
gunohlarini anglagan insonning tavba-tazarrulari bu oqimning manzarasini to‗liq 
namoyon qiladi. Asarning L.Dmitrieva tiklagan to‗liq varianti o‗n besh bo‗limdan 
iborat.

---

Birinchi bo‗lim – Xo‗rmuzdning yovuzlik olamiga qarshi otlangani, nur bilan 
zulmatning qo‗shiluvi yomon oqibatlarga olib kelgani va insoniyat xudoni unutib, 
og‗ir gunoh ichida qolganlari bayonidan iborat. ―Kimdir birovni tiriltirsa. Xudoni 
tiriltirgan bo‗ladi, kimdir birovni o‗ldirsa, xudoni o‗ldirgan bo‗ladi‖ degan aqidani 
insoniyat bilmagani ana shu eng og‗ir gunohlardan bittasidir. Mazkur bo‗lim 
oxirida Raymast degan shoh barcha Moniy jamoasi a‘zolari nomidan tavba qiladi. 
Bu bo‗lim moniylik tarixini umumlashtirgan, shu bois qolgan bo‗limlarning 
debochasi deb aytish mumkin. 
Ikkinchi bo‗lim – Kun va Oy xudolarining faoliyati - nur sochish, ikkalasi ikkita 
nur saroyi ichida o‗tiradilar, boshqa xudolar ularning saroylari ichida, ammo 
odamlar Kun va Oy xudolarini ilgari tanimaganlari, ularga ishonmaganlari, ularga 
uyatli, yomon so‗zlar aytganlari uchun tavba-tazarru qiladilar, chinakam xudolar 
ekanini e‘tirof etishga da‘vat qilinadilar. 
Uchinchi bo‗lim – Xo‗rmuzning yordamchi xudolari – engil shabada xudosi, 
shamol xudosi, nur xudosi, suv xudosi, olov xudosi hamda bu xudolarning 
faoliyati, mazkur beshta xudoga tobe bo‗lgan moddiy va ruhiy olam, bu beshta 
xudoni tanimaslik og‗ir gunoh ekani to‗g‗risida so‗z yuritiladi.
To‗rtinchi bo‗lim – Buddaning timsoli – burxonlarga, xabarchilar – ruhlarga, 
lashkarlar – Xo‗rmuzdning beshta yordamchi xudolari to‗g‗risida so‗z ketadi. Bu 
bo‗limda turli diniy tizimdan kirib kelgan xudolar va ruhlarning moniylikda yaxlit 
holga keltirilgani ko‗rinadi. Bu bobda tilga olingan yaxshi xulqli pok ruhoniylar, 
qaysi tiniy tizimdan kirib kelganidan qat‘iy nazar, Xudoning elchilaridir. Ammo 
ular orqali Xudo muqaddas bitiklarni yuborganda, insoniyat qarshilik ko‗rsatdi, 
muqaddas bitiklarni tan olmadi. 
Beshinchi bo‗lim – insoniyat ikki oyoqli odamlarga, to‗rt oyoqli jonivorlarga, 
qanotli jonzotlarga, suvda suzuvchi jonivorlarga, erda bag‗ri bilan sudralib 
yuruvchi jonzotlarga qarshi gunoh qilgan: haqoratlagan, urgan, qo‗rqitgan, 
hurkitgan, azob bergan, o‗ldirgan. Endi o‗sha qilgan gunohlari uchun tavba qiladi. 
Oltinchi bo‗lim – inson doim gunoh bilan yurgan, fikrlari, so‗zlari bilan gunoh 
qilgan, qasam ichgan, gunohkor odamlarga guvohlik bergan, begunohlarni ta‘qib 
qilgan, insonlarga ruhan azob bergan, insonlarni, jonzotlarni urgan, o‗ldirgan, 
aldagan, yo‗ldan ozdirgan. Kun, Oy xudolariga ma‘qul kelmagan ishlarni ko‗p
qilgan. O‗n turli gunohdan xalos qilgin, deb Xo‗rmuzdga iltijo qiladi.
Ettinchi bo‗lim – soxta qonunlarga, shaytonu arvohlarga sajda qilib, ularni 
xudoyim deb gunoh qilgan. Xudoning qonunini va‘z qilganlarga ishonmasdan, 
―Men xudoman, men ruhniyman‖ deganlarning so‗zlariga ishondilar. Iblis va 
arvohlarga jonivorlarni qurbonlik qildilar, ularga ta‘zim etdilar. Soxta yozuvlarga 
amal qilib, sig‗indilar. O‗sha yovuz iblis va arvohlardan baxt so‗radilar. Ana shu 
qilgan gunohlari uchun tavba qiladilar.
Sakkizinchi bo‗lim – inson haqiqiy Xudoni, pok muqaddas yozuvni, ikki ildizni 
(ezgulik va yovuzlikni), uch zamonni inson bilmasdan oldin, shuuri to‗rtta nurli 
tamg‗ani qalbiga muhrlamagan edi. Bular: 
sevgi
– Azrua Xudoning tamg‗asi; 
imon, ishonch
– Kun, Oy xudolarining tamg‗asi; 
qo„rquv
– beshta xudoning 
tamg‗asi; 
donishmandlik
– burxanlarning tamg‗asi. Ana shu tamg‗alarni bilgandan 

---

keyin, yorug‗ ildizni, Xudoning erini, qop-qorong‗u ildizni, do‗zax erini bilib oldi, 
eru osmonni kim yaratganini bilib oldi.
To‗qqizinchi bo‗lim –Moniylar o‗nta nazrni ado qilar edilar. Bu o‗nta nazrdan 
uchtasi – og‗izniki, uchtasi – yurakniki, uchtasi – qo‗lniki, bittasi – hamma 
jonzotniki. Ularni yo‗ldan ozdirgan narsalar tana sevgisi bo‗lib, chorvaga, mol-
mulkka ruju qo‗yib, g‗am-tashvishlariga o‗ralashib, o‗nta nazrni ado eta olmagan 
edilar. 
O‗ninchi bo‗lim – har kun Azrua xudoga, Kun va Oy xudolariga, burxonlarga aql 
bilan aytiladigan madhiya bor edi. Ammo insonlar bu xudolar oldidagi qo‗rquvni 
unutib, hissiyotlarini, hamdu sanolarni xudolarga bag‗ishlamadilar. 
O‗n birinchi bo‗lim – beshta xudoga va pok, muqaddas yozuvlarga nazr berish 
qonuni bor edi. Ammo insonlar bu ruhiy mavjudotlarga emas, balki yomon xulqli 
insonga, yirtqichi jonzotlarga, moddiy narsalarga nazr berdilar, nazrlarni isrof 
qildilar. Osmon nurlarini – Quyosh va Oy nurlarini insonlarga emas, zaminga 
uloqtirib gunoh qildilar.
O‗n ikkinchi bo‗lim – Moniylik qonun-qoidalari bo‗yicha bir yilda ellik kun ro‗za 
tutish lozim. Bu Xudo yo‗lida tutiladigan ro‗za bo‗lib, muqaddas va Xudo yo‗lida 
xizmat qilishning bir ko‗rinishi edi. Ammo insonlar, avval uy-ro‗zg‗orimizni 
ta‘minlaylik, deb chorva, mol-mulk yig‗aylik, deb ro‗zani unutib qo‗ydilar va 
gunoh qildilar, o‗zlariga maftun bo‗ldilar, oqibatda ro‗zani buzdilar yoki qonunda 
ko‗rsatilganiday ro‗za tuta olmasdan katta gunoh qildilar.
O‗n uchinchi bo‗lim – insonning gunohlariyu ayblari uchun Kun tangrisi har kun 
xudolardan, muqaddas yozuvlardan, pok ruhoniylardan afv so‗rar edi. Ammo
erinchoq inson mehnatga, tashvishga o‗ralashib, gunohdan forig‗ bo‗lishga 
intilmadi. 
O‗n to‗rtinchi bo‗lim – yiliga etti marta qurbonlik marosimi o‗tkazilsin, bir oy 
davomida nazrlar qilinsin, degan qonun bor edi. Bundan tashqari, qurbonlik 
marosimi paytida ibodatxonada o‗tirib, ro‗za tutib, Xudoning elchilariga ishonib, 
ulardan gunohlari uchun so‗rashlari kerak edi. Ammo insonlar bularni ado 
etmaganlari uchun gunohga botdilar. 
O‗n beshinchi bo‗lim – inson hamma gunohlari uchun tavba qiladi. Ularning 
gunohlari avvalgi boblarda aytilgan gunohlarini – iblisning so‗ziga kirib, beshta 
xudo nurini sarson qilganlari, ularning nuriga itoat etmaganlari, besh turli tanani, 
besh turli maysani, daraxtni tashvishga qo‗yganlari, moniylik qonunlariga itoat 
etmay, nazrlarni ado etmaganlari yoki juda ham kamaytirib tashlaganlarini, qonun 
voizi bo‗lgan ruhoniylarga, muqaddas yozuvlarga ishonmasdan, ko‗p gunoh 
qilganlarini yana bir marta takrorlashdan iboratdir.