Asarning nusxalari.
6. “Qutadg‘u bilig”ning tuzilishi, janri va vazni.
7. “Qutadg‘u bilig”da hukmdor tabaqalar bayoni.
8. “Qutadg‘u bilig”da axloqiy-ta’limiy masalalar.
9. “Qutadg‘u bilig”da falsafiy masalalar.
Kalit so‘z va terminlar: Qoraxoniylar sulolasi, elikxon, ramziy obazlar, adolat, davlat, aql, qanoat, nizomnoma, hikmat, qasida, qo‘lyozma, uyg‘ur-turk yozuvi, arab yozuvi, Qohira nusxasi, Vena nusxasi, Namangan nusxasi, janr, nasriy muqaddima, she’riy muqaddima, hamd, sano, na’t, qo‘shiq, kantilen.
Qoraxoniylar sulolasining paydo bo‘lishi. Bu davlatda madaniy muhit.
Qoraxoniylar sulolasining nomi haqida X1X asr tarixchilari keng tarqalgan ikki unvon – qora xoqon va elik xon unvonlaridan deb biladilar. Sulolaning paydo bo‘lish tarixi bor. Milodiy 840 yili Uyg‘ur xoqonligi (davlatning asosiy etnik tarkibi chigil qabilasidan edi) qorluqlar yabg‘usi, Isfijob hukmdori Bilga kul tomonidan tor mor etilgandan keyin o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va xoqon unvonini oldi. Bilga Kulning Qora degan laqabi bor edi. Balki Qoraxoniylar degan sulola nomi shu odamninglaqabi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Bilga Kul “Qora” xonning o‘g‘illari Qodir Arslon xon (840-893; Arslon – chigil qabilasining totemi), Bazir Arslon xon (893-920) va O‘g‘ulcha Arslon xon (893-940) hukmronligi davrida Movarounnahrga bosqinchilik yana avj oladi. Bu davrda Movarounnahrda Somoniylar sulolasi mustahkamlana boshlaydi. Amir Ismoil ibn Ahmad Somoniy (892-907) amirlikni mustahkamlashga kirishadi. SHu munosabat bilan Ettisuvga yurish boshlaydi va Isfijob va Taroz shaharlarini oladi. Har ikkala shahar uzoq qamaldan so‘ng, taslim bo‘ladi va aholi majburiy ravishda islomni qabul qiladi. CHigillar shimolga – Issiq ko‘lga tomon, xoqonning poytaxti esa Bolasog‘un shahriga ko‘chishga majbur bo‘ladi. SHu paytda yana qorluqlar qabilasining birlashmasi – yag‘mo qabilasi shu hududda joylashadi. YAg‘mo qabilasini tibetlar o‘z hududidan siqib chiqargan edi. SHu paytdan boshlab har ikkala qabilaning o‘zaro yaqinlashuvi boshlanadi. Bu birlashuv natijasida har ikki qabila Qoraxoniylar sulolasining asosi bo‘lib qoladi. Qoraxoniylar hukmronligining to‘liq hukmronligi X asrning 40-yillarida qaror topdi.
Qoraxoniylar sulolasida islomning qabul qilinishida Sotuq Bug‘roxonning (920-955; Bug‘ro – tuya degan ma’noni bildirib, yag‘mo qabilasining totemi edi) xizmati katta. U yag‘mo qabilasining yabg‘usi edi. 932 yili u islomni qabul qiladi va ismini musulmoncha Abdulkarim deb o‘zgartiradi. Usmonli muarrixlaridan Munajjim boshining xabar berishicha, Sotuq islomni qabul qilgan birinchi turkiy edi. (40 yildan so‘ng u o‘z otasini o‘ldirish uchun fatvo oladi. CHamasi. Otasi islomni qabul qilishni istamagan. Otasi o‘limidan so‘ng Sotuq Koshg‘arda taxtga o‘tiradi va “xoqon” unvonini oladi, hukmdor sifatida o‘z huquqlarini ommaga e’lon qiladi.
Sotuq (Abdulkarim) Bug‘ro xonning o‘g‘li hamda vorisi Muso ibn Abdulkarim Bug‘roxon (956-958) hukmronligi davrida hoqonlikda islomlashtirish boshlanadi. Hukmdorga sulton ul-salotin unvoni beriladi. Ammo bu unvon bilan birga elik va tigin unvonlari ham ishlatilaverdi.
Musodan keyin ukasi Sulaymon ibn Abdulkarim taxtga o‘tirdi (958-970). U Arslonxon unvonini oldi. Sulaymon hukmronligi davrida xoqonlikdagi hamma xalq islomga yuz burdi. Arab tarixchilari ibn Miskavayxu va ibn al-Asirning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, 960 yili “200.000 majusiy islomni qabul qildi”. Bu muarrixlar ishlatgan majusiy turklar so‘zi ostida Qoraxoniylar tushunilgan bo‘lishi mumkin.
Sulaymonning o‘g‘illar Ali (970-998) va Hasan (970-992) hukmronligi davrida sulolada ikki hokimiyatchilik hukm surdi. Ali ibn Sulaymon “Arslon xon” unvoni bilan Koshg‘arda, uning ukasi Hasan ibn Sulaymon “Bug‘roxon” unvoni bilan Bolasog‘unda hukmronlik qilardi. 992 yili aka-ukalar qo‘shni viloyatlarni, jumladan. Movarounnahrni qo‘shib olishga qaror qildilar. Bu davrda Somoniylar hukmdori Abul Qosim Nuh II ibn Mansur (976-957) edi. Somoniylar sulolasi nihoyatda zaiflashgan, tashqaridan bo‘ladigan hujumlarga bardosh bera olmas edi. Bu vaziyatdan foydalangan Hasan ibn Sulaymon Bug‘roxon 992 yili Somoniylar sulolasiga hujum qildi. Nuh II ni o‘zining lashkarboshilari ham, Xuroson noibi Abu Ali Simjuriy ham qo‘llab-quvvatlamadilar. Bug‘roxonga qarshi yuborilgan turkiylar qo‘shini lashkarboshisi Foiq Nuh II ga xiyonat qildi. Somoniylar sulolasi mag‘lubiyatga uchradi, Nuh II Omulga qochib ketdi.
Kutilmaganda Hasan ibn Sulaymon Bug‘roxon 992 yil vafot etdi. Qoraxoniylar lashkari katta o‘lja bilan Farg‘onaga qaytdilar.
Nuh II Buxoroga qaytib keldi. U endi o‘zining kuchiga ishonmas edi. SHu bois G‘azna hukmdori, kelib chiqishi turk bo‘lgan Sabuk teginga yordam so‘rab murojaat qildi. Sabuk tegin Nuh II ning iltimosini qabul qilib, yirima ming askarini boshlab Movarounnahrga tomon yo‘lga chiqdi. U Amudaryoni kechib o‘tdi va avval Keshga, so‘n Naxshobga hujum qildi. U erdan esa Nuh bilan birga Abu Aliga va Foiqqa qarshi otlandilar. Bir necha hujumlardan so‘ng isyonchilar qo‘shini tor-mor qilindi, Abu Ali va Foiq Jurjonga qochdilar.
997 yili Nuh II va Sabuk tegin vafot etdilar. Nuh II ning o‘g‘li amir Mansur II (997-999 ) G‘aznaviylar hukmdori Abul Qosim Mahmud ibn Sabuk teginning kuchli ta’siri ostida qoldi. (Bu shaxs tarixda Mahmud G‘aznaviy nomi bilan mashhurdir.) Nishopur hukmdori Bektuzun va ilgari Qoraxoniylarga qo‘shilgan Foiq Mansur II ga yaqinlashishga qo‘rqdilar. Fitna bilan Mansur II ning ko‘zlarini ko‘r qildirdilar. Tez orada (999 yili) Mansur II ham olamdan o‘tdi.
Xullas, 999 yili Qoraxoniylar lashkari Somoniylarni yiqitdi. Ali Arslon hayotligida kichik o‘g‘li Nasrni taxt vorisi qilib e’lon qilgan edi. Nasr ibn Ali Arslon xoqon (998-1017) Buxoroni egalladi. U Somoniylar sulolasining oxirgi hukmdori Abdulmalik II ni oilasi bilan zindonband qildi.
Qoraxoniylar sulolasida boshlangan siyosiy tarqoqlik o‘z oqibatlarini ko‘rsata boshladi. Amakivachchalar - Musoning o‘g‘li Ali Arslon xon bilan Sulaymonning o‘g‘li Hasan ibn Bug‘roxon o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchli xonliklarning Qoraxoniylarga ta’sir o‘tkazishiga yo‘l ochib berdi. SHu paytda Markaziy Osiyoni asosan qitaniylar egallab olgan edi. 1017 yili qitaniylar Ettisuvga bostirib kirib, Bolasog‘ungacha etib bordi. Ammo Qoraxoniylar hukmdori Tug‘on xon lashkari qitaniylar qo‘shinini tor-mor qildi va sharqqa chekinishga majbur qildi.
1040 yilga kelganda, Qoraxoniylar sulolasi ikkiga - g‘arbiy va sharqiy xonliklarga bo‘linib ketdi. Oradan bir yil o‘tiboq sharqiy xonlik qoraxitoylarga qaram bo‘lib qoldi. Har ikkala xonlik o‘rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar oxir-oqibat taxminan qirq yillardan keyin g‘arbiy Qoraxoniylarni ichdan emirdi va ular Saljuqiylarga qaram bo‘ldi. 1210 yilda esa g‘arbiy Qoraxoniylar Muhammad Xorazmshoh II ning vassaliga aylandi. Nihoyat, oradan ikki yil o‘tgach – 1212 yili Nayman xoni Kuchluk xon O‘zgan va Koshg‘arda sharqiy Qoraxoniylarni yo‘q qildi O‘sha yiliyoq Samarqandda G‘arbiy xoqonlikka ham barham berildi.
Qoraxoniylar davridan madaniy yodgoriklar kam saqlanib qolgan. YOzma adabiy yodgorliklar “Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘atit-turk” , “Hibatul -haqoyiq”dan tashqari, arxitektura va amaliy san’at namunalari – Buxorodagi Minorai Kalon, Navoiy shahri yaqinidagi Raboti Malik karvonsaroyi, O‘zgan shahridagi ayrim maqbaralar Qoraxoniylar davridan etib kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
