Nanokimyo, nanomateriallar va sintez usullari.
Nanokimyo qanday fan?
Kimyo fani necha yuz yillardan beri rivojlanib kelayotgan fan bo‘lib, u
moddalarning tarkibi, tuzilishi, xossalari va ularning o‘zaro ta’siri (reaksiyasi)
natijasida boshqa moddalarga aylanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Odatda kimyo
moddaning makroskopik miqdorlari bilan ish ko‘radi, ularda trillionlab atom –
molekulalar bo‘ladi, ko‘pincha biz moddalarning atom – molekulalardan
tuzilganligini unutib ish ko‘rganimizni sezmay qolamiz. Lekin XX asr oxiriga
kelib, tunnel mikroskopi kashf etildi, moddani juda kichik zarrachalar, xattoki
molekulalar darajasida o‘rganish imkoni tug‘ildi. Yuqorida aytganimizdek,
kattaligi nanometrlar bilan o‘lchanganda, moddaning xususiyati uning ichidagi
atomlar
soniga
bog‘liq
ekanligi
aniqlandi.
Ana shunga XIX asrda birinchi bo‘lib ulug‘ ingiliz olimi Maykl Faradey o‘z
diqqatini qaratdi. U juda kichik tilla zarrachalaridan tashkil topgan kolloid
suspenziyasini olabildi. Lekin negadir oddiy tilla sariq ko‘rinsa ham, suspenziya
binafsha rangda edi. Demak, tillaning qaytarish xossalari uning kattaligi
kamayganda o‘zgarar ekan.
Nanozarrachalarni sintez qilish bo‘yicha bajarilgan tajribalar nanokimyoga
bo‘lgan qiziqishni ancha kuchaytirib yubordi. Bunday zarrachalarning yangi
xossalari ochildi: ularda kimyoviy faollik kuchaygan bo‘lib, ular bilan yuz
beradigan reaksiyalar tezlashib ketar ekan. Nanozarrachalarning bunday xossasi
yangi effektiv katalizatorlarni yaratishga olib keldi.
O‘lchamlari 10 nm dan katta bo‘lmagan metall zarrachalarning (biz bunday
zarrachalarni klasterlar deb atagan edik) kimyoviy faolligi (aktivligi) katta bo‘ladi
va ular boshqa jismlar bilan deyarli hech qanday energiya sarflamasdan
reaksiyaga kirishaoladi. Kerakli ortiqcha energiyani zarrachaga uning yuzasi
beradi. Biz yuqorida aytgan edik, tashqi yuzadagi atomlar soni, birinchidan,
hajmdagiga qaraganda katta bo‘ladi, ikkinchidan bu atomlarning kimyoviy
bog‘larining bir qismi kompensatsiya qilinmagan bo‘ladi.
1 2
Rasmdagi 1 – zarrachada (nanozarrachada) atomlarning asosiy qismi uning
yuzasida joylashgan, 2 – zarrachada (katta zarrchada) hajmdagi atomlar soni
yuzasidagiga qaraganda ancha katta. Shu sababli yuza atomlarida ortiqcha
energiya bo‘ladi, shu energiya yuza tarangligiga va kapillyar effektga olib keladi.
Tadqiqotlar ko‘rsatadi-ki, ortiqcha energiya zarrachalarning suyuqlanish
temperaturasiga,
eruvchanligiga,
elektro‘tkazuvchanligiga,
oksidlanish
darajasiga va boshqa xossalariga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Nanosistemalarning xossalari xuddi shunday moddaning makroskopik miqdorlari
xossalaridan shu qadar keskin farq qiladi-ki, natijada ularni mustaqil fan –
nanokimyo nomli fan o‘rganadi. Umuman olganda, klassik fan nuqtai nazaridan,
nanokimyo fanini nanosistemalarning fizikaviy kimyosi desa ham bo‘ladi. Aytish
kerak-ki, XX asrning birinchi yarmida nanokimyoning rivojlanishiga kolloidlarni
o‘rganadigan mutaxassislar eng katta xissa qo‘shgan bo‘lsa, ikkinchi yarmida bu
fanning yanada katta sur’atlar bilan rivojlanishiga polimerlar, oqsillar, fulleren va
nanotrubkalar bilan ishlaydigan mutaxassislar sabab bo‘ldilar.