Namangan viloyati aholisi va unga hos hususiyatlar

Statsionar aholi
-umumiy soni, yosh-jins guruhlarining soni o‘zgarmas 
aholidir. Shu bilan birga, statsionar aholida tug'ilish va o‘lim tartibi ham 
o‘zgarmaydi. Yosh-jins tug‘ilishiga keladigan bo‘lsak, aholining statsionarligi u 
o‘zgargan holda ham saqlanib qolishi mumkin: buning uchun ma’lum bir 
yoshlarda 
tug'ilishning 
ko'payishi 
uning 
boshqalarida 
kamayishi 
bilan 
kompensatsiya qilinadi.Shunday qilib, aholi soni muayyan hududda yashovchi 
aholining miqdori hisoblanadi va u yuqorida sanab o‘tgan qator ko‘rsatkichlar 

---

11 
bilan o‘lchanadi. 
Tug’lish ko’rsatkichlarini tavsiflashda tug‘ilishning umumiy koeffitsiyentidan 
foydalanilib, u muayyan davrda tug‘ilganlar umumiy miqdorining o‘sha davrdagi 
aholining o‘rtacha soniga bo‘lgan mutanosibligini ifodalab, quyidagi formula 
yordamida hisoblanadi: 
n
=
N
𝑡xP
x1000
Bu yerda: 
n -
(tug’ilishning umumiy koeffitsienti; 
N
—
organilayotgan davr mobaynida tirik tug’ilganlarning 
umumiy miqdori;
t
— o‘rganilayotgan davr davomiyligi (yillar);
P — o’rganilayotgan davrdagi aholining o‘rtacha soni. 
Agar koeffitsient bir yil uchun hisoblansa, u holda 
t
= 1 bo’ladi. 
Masalan: 2009-yili O'zbekislonda tug’ilganlar soni 649700 kishini, doimiy aholi 
soni 28000800 kishini tashkil etgan. U holda respublikada tug‘ilishning umumiy 
koeffitsienti quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
n
=(649700/28000800)*1000=23,2‰ 
Tug‘ilishning umumiy koeffitsienti, ayniqsa, statistik qayd qilish tizimi sust 
rivojlangan hududlarda keng qo’llanilib, axborotni hisoblashning oddiyligi bilan 
izohlanadi. Tug’ilishning umumiy koeffitsientining asosiy kamchiligi — aholining 
yosh-jinsiy tarkibi bilan uzviy bog‘langanligi, aniqrog‘i, surat va maxraj o'rtasidagi 
aniq namoyon bo‘lgan farqdir. Uning suratida reproduktiv yoshdagi ayollarda 
tug‘ilgan bolalar soni tursa (ularning jami aholidagi ulushi 25 % dan 30 %gacha 
bo'ladi), maxraj esa jami aholi (erkak, ayol, bolalar, mehnatga qobiliyatli yoshdagi 
aholi va qariyalar) soniga teng. Bu yerdagi asosiy muammo qariyalar soni bilan 
bog‘liq, ya’ni tug‘ilislming keskin kamayishi aholining quyidan keksayishiga olib 
keladi. Shu tariqa, tug‘ilishning yosh guruhlari bo‘yicha intensivligi teng bo‘lganda 
aholi tarkibida qariyalar salmog‘i oshgan sari tug‘ilish umumiy koeffitsienti 
pasayib boradi.

---

12 
Tug‘ilishning umumiy koeffitsientidagi surat va maxraj o‘lchamlarini bir-
biriga yaqinlashtirish va maxrajdan tug‘ilishga bog‘liq bo‘lmagan aholi 
qatlamlarini chiqarib tashlashga qaratilgan urinishlar natijasida tug‘ilishning 
maxsus koeffltsienti paydo bo‘lgan; ushbu koeffitsient tug‘ilishlar soni va 
reproduktiv yoshdagi ayollar soni mutanosibligini ifoda etib, quyidagi formula 
yordamida hisoblanadi: 
F=
𝑁
𝑊
15−49
1000
Bu yerda: W
]5
-
49
 —
reproduktiv yoshdagi ayollar soni;
N
—
organilayotgan davr mobaynida tirik tug’ilganlarning 
umumiy miqdori; 
Keltirilgan formuladan ko‘rinib turibdiki, ushbu ko‘rsatkich tug‘ilishning 
umumiy koeffltsienti bilan uzviy bog‘liq, ya’ni tug‘ilishning umumiy 
koeffitsientida kasr maxrajida jami aholi qo‘yilsa, maxsus koeffitsientda esa 
reproduktiv yoshdagi ayollar miqdori ishlatiladi. Agar reproduktiv yoshdagilar 
doirasida eng ko‘p bola tug‘adigan ayollar (30 yoshgacha) ko‘proq bo’lsa, 
tug‘ilishning maxsus koeffltsienti yuqori, aksincha, aholi tarkibida reproduktiv 
salohiyati tugab boradigan yoki tugagan avlodlar ko‘p bo‘lsa, u holda tug‘ilishning 
maxsus koeffltsienti past boladi. 1-jadvalda tug‘ilishning maxsus koeffltsientini 
baholash mezoni keltirilgan. 
1-jadval