40
Generator qismlarida kuchlanish 13,2-15,2V ga yetganda o‟zak prujina
kuchini yengib, yakorni tortadi va rele kontaktlari ulanadi. Bunda tranzistor bazasi
to‟g‟rilagichning musbat qismasiga ulanadi, bu hol boshqarish tokining yo‟qolishi va
tarnzistorning berkilishiga sabab bo‟ladi. Natijada generatorning uyg‟otish
chulg‟amidan o‟tuvchi quyidagi tok zanjiri hosil bo‟ladi: to‟g‟rilagich va rele-
rostlagich qismlari V (musbat chiqishlari) berkituvchi diod D
b
tezlatuvchi rezistor R
t
-qo‟shimcha rezistorlar D
q
-himoya relesining ketma-ket chulg‟ami KCH rele-
rostlagich va generator qismlari SH-generatorning uyg‟otish chulg‟ami GUCH-
massa to‟g‟rilagichning manfiy qismasi.
Zanjirga qarshiliklar ulash natijasida generatorning uyg‟otish chulg‟amidagi
tok kamayadi va generator qismlardagi kuchlanish ham kamayadi. natijada RN-
o‟zagining magnitlanishi susayadi, kontaktlar yakor prujinasi ta‟sirida uzatiladi,
tranzistor ochiladi va generator qismlaridagi kuchlanish yana ortadi.
Himoya relesi rele-rostlagich tranzistorini qismlar SH ning massa bilan
tasodifan tutashishi tufayli hosil bo‟ladigan tokdan saqlaydi. Himoya relesining
o‟zagi uchta chulg‟amga ega: ketma-ket chulg‟am KCH, qaramaq-qarshi chulg‟am,
qCH va tutib turuvchi chulg‟am TCH. Ketma-ket chulg‟am o‟zakni magnitlashga
xizmat qiladi, u generatorning uyg‟otish chulg‟amiga ketma-ket ulangan. qarama-
qarshi chulg‟am rele o‟zagini magnitsizlashga xizmat qiladi va shuning uchun
o‟ramlarining yo‟nalishi ketma-ket chulg‟am o‟ramlari yo‟nalishiga qarama-
qarshidir. Uning oxirgi uchlaridan biri ketma-ket chulg‟amga, ikkinchisi massaga
ulangan, ya‟ni u chulg‟am GUCH ga parallel ulangan. Tutib turuvchi chulg‟am rele
kontaktlarini u ishlayotganda tutashgan holatda tutib turishga xizmat qiladi.
CHulg‟am biri massaga, ikinchisi rele o‟zagiga ulanadi, ya‟ni uning o‟ramlarining
yo‟nalishi ketma-ket chulg‟am o‟ramlari yo‟nalishi bilan bir xil. Bu chulg‟am
zanjiriga
taqsimlash diodi D
t
ulangan.
Generator normal ishlayotganda (ya‟ni qismlar SH massaga tutashmaganda)
uyg‟otish toki ketma-ket chulg‟amdan ikki qismga bo‟linib o‟tadi: bir qismi
generatorning uyg‟otish chulg‟amidan, ikkinchisi esa qarama-qarshi chulg‟amdan
oqib o‟tadi. SHu toklar hosil qilgan bir-biriga qarama-qarshi bo‟lgan ikkita magnit
oqimining o‟zaro ta‟siri natijasida rele o‟zagi magnitsizlanmaydi, uning kontaktlari
ajraladi. Bunday hollarda tutib turuvchi chulg‟amda tok bo‟lmaydi, chunki zanjirda
taqsimlash diodi D
t
tok o‟tishga to‟sqinlik qiladigan holatda turibdi.
Qismlar SH yoki ularni massaga ulovchi simlar tasofidan ulanib qolsa,
relening ketma - ket chulg‟amida tok keskin oshadi. Himoya relesining qarama -
qarshi chulg‟amida tok bu vaqtda nolgacha kamayadi, chunki chulg‟amining ikkala
uchi massaga ulanganbo‟ladi. So‟ngra qarama - qarshi chulg‟amda magnit oqimi
yo‟qoladi, ketma - ket chulg‟amda esa magnit oqimi aksincha ko‟payadi, bu
kontaktlarning ulanishiga sabab bo‟ladi. Berk kontaktlar orqali tezlashtiruvchi
chulg‟am zanjiriga ulanadi va uning magnit oqimi ketma-ket chulg‟am magnit
oqimini kuchaytiradi. SHuning uchun rele kontaktlari berk bo‟ladi. Bir vaqtda
tranzistor bazasi akkumulyator batareyasi yoki generator to‟g‟rilagichining musbat
chiqishi bilan yarmo, berk kontaktlar va taqsimlash diodi D
t
orqali ulanadi.
Tranzistor berkiladi, ya‟ni emitter-kollektor o‟tishining qarshiligi ortadi va qisqa
tutashish tokining zanjiri uziladi. Tranzistor qismalar SH massadan ajralmaguncha
berk bo‟ladi.
41
Rele-rostlagichdagi mavsumiy rostlash qayta ulagichi MRP generator
qismlaridagi kuchlanishni mavsumga qarab (qish va yoz) o‟zgartirish uchun xizmat
qiladi. Konstant simdan iborat beshta o‟ramdan tuzilgan, 2,5 Om qarshilikka ega
bo‟lgan chulg‟am qayta ulagichning asosi hisoblanadi. qayta ulagich chulg‟ami
kuchlanish rostlagich KR ning asosiy chulg‟ami yuqorisida joylashgan. Agar muhit
temperaturasi 5
S dan oshsa, rostlash vintini L harfi (yoz) tomon qayta ulagichning
latun plastinasiga taqalguncha otvyorka bilan buraladi. KR chulg‟amidan o‟tayotgan
tok bunda o‟zgarmaydi va qayta ulagich kuchlanishni rostlashda ishtiroq etmaydi.
Agar temperatura 5
S dan past bo‟lsa, rostlash vinti Z harfi (qish) tomon oxirigacha
buraladi va unda KRCH chulg‟ami zanjiriga 2,5 Om ga teng bo‟lgan qarshilik
ulanadi. Endi kontaktlar KR ni uzish uchun 0,8-1,2V ko‟p kuchlanish kerak bo‟ladi,
natijada generator qismlaridagi umumiy kuchlanish shuncha ko‟payadi. Bunday
rostlash qishda quyidagi sabablarga ko‟ra zarur: qishda akkumulyator batareyasining
ichki qarshiligi ortadi va uni zaryadlash uchun ko‟p kuchlanish kerak bo‟ladi,
bundan tashqari, batareya tezroq zaryadsizlanadi, chunki startyor ko‟p energiya talab
qiladi va yoritish asboblari tez–tez yoqib turiladi.
Qayta ulagich MPR yordamida generator kuchlanishini rele-rostlagich
qopqog‟ini ochmasdan vaqtincha o‟zgartirish mumkin. Masaslan, agar qayta ulagich
L holatdaligida akkumulyator batareyalarining muntazam zaryadsizlanishi kuzatilsa,
unda rostlash vinti Z holatga o‟tkaziladi, natijada generator qismalarida kuchlanish
va zaryad toki ortadi va aksincha, agar Z holatda batareya muntazam ortiqcha
zaryadlansa (elektrolitning qaynashi va sathining kamayishi), bu generator
qismlarida kuchlanish oshganini bildiradi, unda vintli L holatga o‟tkazib,
kuchlanishni kamaytirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: