Namangan muhandislik-qurilish

O‟zgaruvchan tok generatorlari va rele-rostlagichlarning nuqsonlari hamda 
ularni bartaraf etish usullari 
Quyida 
elektromagnit yordamida uyg‟otiladigan o‟zgaruvchan tok 
generatorlarining xarakterli nuqsonlari keltirilgan. 
1. Dvigatel o‟rta va katta tezlikda ishlaganda ampermetr zaryadsizlash tokini 
ko‟rsatadi. Bu hol yuritma tasmasining yaxshi taranglanmaganligi; uyg‟otish 
chulg‟ami zanjirida uzilish borligi yoki kontaktning yomonligi; kuch zanjirida 
(generator - rele - rostlagich batareya massa) uzilish borligi yoki kontaktning 
yomonligi oqibatida bo‟lishi mumkin. 
Uyg‟otish chulg‟amidagi uzilishni kontrol lampa yordamida aniqlash mumkin. 
Buning uchun generator qismasi SH dan simni uzib, navbati bilan rele - rostlagich 
qismasi V (yoki VZ) bilan massa; qisma SH bilan massa; uzilgan simning uchi bilan 
massa orasidagi uchastkalardagi lampani ulab ko‟rish lozim. Bunda lampa yonmasa, 
zanjir uzilgan bo‟ladi. 
Uyg‟otish chulg‟amining zanjiri qisma SH ni batareyaning “

” qismasiga ulab 
tekshiriladi. Zanjir uzilganda lampa juda xira yonadi (qizarib qoladi), uzilmaganda 
xiraroq yonadi. Bu zanjirni shuningdek, ampermetr (aniqlik klassi 2,5) va voltmetr 
(aniqlik klassi 1,5) yordamida ham tekshirish mumkin. 
Startyor chulg‟amidagi uzilishni kontrol lampani fazaviy chulg‟amning ikkita 
chiqishi orqali navbati bilan tarmoqqa ulab aniqlanadi. Barcha hollarda lampa 

---

42 
yonishi kerak. Agar u yonmasa fazalar jufti chulg‟amlarida uzilish borligini yoki 
nolinchi nuqtaning noto‟g‟ri ulanganligini bildiradi. 
2. Zaryad toki yo‟q. Sabablari: generator yuritish tasmasining shataksirashi; startyor 
fazalaridan biri uzilgan yoki chulg‟amlari tutashgan; to‟g‟rilagich diodlaridan biri 
buzilgan; uyg‟otish chulg‟ami zanjirida uzilish bor. 
To‟g‟rilagich blokni diodlari barcha simlarni generator qismalaridan uzib 
qo‟yib tekshiriladi. So‟ngra batareya va generatorning manfiy chiqishlari ulanadi, 
musbat chiqishlari esa lampaga ulab tekshiriladi. Agar lampa yonsa, demak, to‟g‟ri 
va teskari qutbiylik diodlaridan bir qismi teshilgan yoki to‟g‟ri qutbiylik diodlarining 
issiqlik eltish simlari bilan generator to‟g‟rilagichining korpusi orasidagi izolyatsiya 
teshilgan. 
3. Generator yoki to‟g‟rilagich buzilgan. Bu generator chulg‟amlari o‟zaro qisqa 
tutashgan yoki massa qisqa tutashganda yoki to‟g‟ri qutbiylik diodlarining issiqlik 
eltish simlari va massa orasidagi izolyatsiyaning teshilishi natijasida sodir bo‟lishi 
mumkin. 
Kontakt - tranzistorli rele - rostlagichlarning xarakterli nuqsonlari 
qo‟yidagilardan iborat.
Zaryad toki yo‟q. Bunga himoya relesining o‟z-o‟zidan ishga tushishi yoki 
generator qismalarida kuchlanishning kamayganligi sabab bo‟lishi mumkin. 
Himoya relesi quyidagicha tekshiriladi. Batareyalarning musbat chiqishlari 
tranzistor kollektoriga (issiqlik eltuvchiga), manfiy chiqishlari esa kuchlanish 
reostati va ampermetr orqali rele-rostlagich qismasi SH ga ulangan. Bunday ulash 
natijasida himoya relesi reostat yordamida o‟rnatiladigan 3,2 - 3,6A tokda ulanishi 
lozim. Himoya relesi ulanadigan tokni ko‟paytirish uchun shunga mos ravishda 
yakor prujinasini taranglash kerak. Buning uchun prujina kronshteyni bir oz 
yuqoriga egiladi. Oldin himoya relesida yakor bilan o‟zak orasidagi zazor 
rostlanadi. Bu tirqish kontaktlar ulangan paytda 0,15 - 0,25mm, uzilgan paytda esa 
0,7 - 0,8mm bo‟lishi lozim. Kuchlanish past bo‟lganda batareyani 20 - 25min 
qismalar V (VZ) va SH ga sim bilan ulab vaqtincha zaryadlash mumkin.
4. Zaryad toki ko‟paygan. Sababalari: a) generator qismalarida kuchlanish oshgan; b) 
rele-rostlagich tranzistori teshilgan; v) rele-rostlagich va generator massasini ulovchi 
zanjir uzilgan. Kuchlanish oshganda kuchlanish rostlagichning ishlashini (agar 
generator tuzuk bo‟lsa) tekshirish kerak. Buni dvigatelning old va ketingi faralarini 
yokib, nominal aylanishda va batareya butkul zaryadlanganda bajarish kerak. 
Aniqlik klassi kamida 1,0 bo‟lgan voltmetr qisma V (VZ) va massa orasidagi 
uchastkaga ulanadi. Bunda kuchlanish qayta ulagich MRP L holatga o‟rnatilganda 
12,3 - 14V yoki 3 holatga o‟rnatilganda 14 - 15,2V bo‟lishi lozim. Kuchlanish 
rostlagich yakori prujinasini bo‟shatib yoki uning kontaktlari orasidagi tirqishni 
o‟zgartirib kuchlanishni kamaytirish mumkin. RR362 - B rele - rostlagichida 
qo‟yidagi tirqishlar o‟rnatiladi; kontaktlar uzilganda yakor bilan o‟zak orasida 1,4 - 
1,5 mm, kontaktlar orasida 0,25 - 0,3mm. 
Tranzistorning sozligi tester yoki ommetr bilan aniqlanadi. Har qaysi ikkita 
chiqish orasidagi qarshilik navbati bilan o‟lchanadi. Agar u nolga yoki cheksizlikka 
teng bo‟lsa, demak asbob soz hisoblanadi. SHuningdek rele-rostlagich qismasi SH 
va korpus (massa) orasidagi uchastkaga lampa yoki voltmetr ulab ham tekshirish 
mumkin. Yakorni bosib turib kuchlanish regulyatori va himoya relesi kontaktlari 

---

43 
tutashtiriladi. Agar tranzistor soz bo‟lsa, unda lampa o‟chadi va voltmetr strelkasi 
nolga og‟adi. Tranzistor ishlayotganda yoki yo‟lda buzilib qolsa, batareya 
zaryadsizlanishining oldini olish uchun sim rele-rostlagich qismasi V yoki SH dan 
uzib qo‟yiladi. 
Kontakt-tranzistorli rele-rostlagichlarni stendda tekshirish va nazorat qilish 
mumkin. Volьtmetr rele-rostlagich qismalari V va M orasiga, reostat ampermetr 
orqali generator qismasi V ga ulanadi. Generator qismlaridagi nominal kuchlanish 
rotor valining aylanish soni 3600 ayl

min va nagruzka 10A da tutib turilish lozim. 
Nazorat savollari. 
1. Elektr ta‟minot tizimining tarkibiy sxemasi va uning alohida elementlarini 
vazifalari qanday ? 
2. Elektr ta‟minot tizimiga kiruvchi asboblarning tahlilini ayting? 
3. Generatorlarning turlari va ularning texnik tavsifnomasi qanday ?
4. O‟zgaruvchan tok generatorining tuzilishi va ishlash printsipi tushuntiring ?
5. Generatorda induktsiyalangan 3 fazali o‟zgaruvchan tokni to‟g‟rilash tamoillari.
6. To‟g‟rilangan tok va kuchlanishning o‟rtacha qiymatlarini tushuntiring ?
7. Generatorlarning tashqi, tok-tezlik, tezlik-rostlash, ishchi elektr tavsifnomalari 
ayting ? 
8. O‟zgaruvchan tok generatorlarining mavjud konstruktsiyalarini ayting ?
9. Qopqoq (ixcham) tuzilishga ega bo‟lgan kontaktsiz o‟zgaruvchan tok 
generatorlari. 
10. Har-xil turdagi avtomobil generatorlarining afzallik va kamchiliklarini 
tushuntiring ?