reaksiyalari tenglamalarini tuzishning ikkita usuli qo’llaniladi: elektron balans va ion elektron (ya-
1. Elektron balans usuli. Bu usuldan foydalanganda tenglama tuzish avvalo reaksiyada
hisoblashdan boshlanadi. Misning konsentrlangan nitrat kislota bilan o’zaro ta’siri quyidagi sxema
Oksidlanish darajalarini bilgan holda elektron berish va biriktirib olish (oksidlanish va qay-
Elektron balans usulida asosiy bosqich elektronlar balansini tuzishdan, ya’ni oksidlanish
sonini tenglashtirishdir. Buning uchun yo’qotilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdori uchun
Topilgan ko’paytmaning berilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdoriga taqsim qi-
Koeffitsientlar yordamida tenglamaning chap va o’ng qismlarida qaytaruvchi hamda oksi-
«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari.
54
Cu + 4HNO
3
= Cu (NO
3
)
2
+ 2NO
2
+ H
2
O.
So’ngra boshqa element atomlari soni tenglashtiriladi va nihoyat oksidlanish-qaytarilish
reaksiyasi quyidagi tenglama holiga keladi:
Cu + 4HNO
3
= Cu (NO
3
)
2
+ 2NO
2
+ 2H
2
O.
2. Elektron-ionli (yarim reaksiyalar) usul.
Bu usul ion yoki molekulalarning reaksiyada
qanday o’zgarishlarga uchrashini ko’rsatuvchi ionli tenglamalar (yarim reaksiyalar tenglamalari) ni
tuzish va bu tenglamalarni bitta molekulyar oksidlanish-qaytarilish tenglamasiga birlashtirishdan
iborat. Quyidagi reaksiyaga elektron-ionli usul yordamida koeffitsientlar tanlashni ko’rib chiqaylik:
NaBr + KMnO
4
+ H
2
O
MnO
2
+ Br
2
+ KOH + NaOH
Bu reaksiyada brom va permanganat ionlari o’zgarishga uchraydi:
Br
–
Br
2
; MnO
4
–
MnO
2
.
Brom ionining oksidlanish va permanganat ionining qaytarilish yarim reaksiyalari tenglama-
lari tuziladi. 1 mol Br
2
ning 2 mol Br
–
iondan hosil bo’lishini hisobga olib, birinchi yarim reaksi-
yaning tenglamasi (brom ionining oksidlanishi) yoziladi: 2Br
–
- 2e
–
= Br
2
1 mol MnO
4
–
ionning 1 mol MnO
2
ga qaytarilishida 2 mol atomar kislorod 2 mol suv bilan
(neytral muhitda) bog’lanib, 4 mol OH
–
ionlarni hosil qiladi. Zaryadlar tengligini hisobga olib,
ikkinchi yarim reaksiya (permanganat ionining qaytarilishi) tenglamasi yoziladi:
MnO
4
–
+ 2H
2
O + 3e
–
= MnO
2
+ 4OH
–
.
Berilgan va biriktirilgan elektronlar soni teng bo’lganligiga qarab eng kichik umumiy
ko’paytma topiladi. Bu ko’paytma 6 ga teng bo’lganligi uchun qaytaruvchining yarim reaksiyasidagi
ion, molekula va elektronlar 3 koeffitsientga ko’paytiriladi va qaytaruvchi oksidlovchining yarim
reaksiyalarining yarim reaksiyalarining chap va o’ng qismlari qo’shiladi:
2Br
–
- 2e
–
= Br
2
2 3
6
MnO
4
–
+ 2H
2
O + 3e
–
= MnO
2
+ 4OH
–
3 2
—————————————————————
6Br
– +
2MnO
4
–
+ 4H
2
O = 2MnO
2
+ 3Br
2
+ 8OH
–
Reaksiyada o’zgarmay qoladigan kaliy va natriy kationlarini hisobga olgan holda oksi-
dlanish-qaytarilish reaksiyasining molekulyar tenglamasi yoziladi:
6Br
–
+ 2 MnO
4
–
+ 4 H
2
O = 2MnO
2
+ 3Br
2
+ 8OH
–
2K
+
+ 6Na
+
= 2K
+
+ 6Na
+
——————————————————————————
6NaBr + 2KMnO
4
+
4H
2
O = 2MnO
2
+
3Br
2
+
2KOH + 6NaOH .
Do'stlaringiz bilan baham: