ish energiyasi, elektronga moyilligi, elektromanfiyligi, oksidlanish darajasi kabi xossalari atomning
elektron konfiguratsiyasiga bog’liq. Element tartib nomerining ortishi bilan bu xossalarning
o’zgarishida davriylik kuzatiladi. Atomlarning eng muhim davriy xossalari bilan tanishaylik. El-
ektronlarning harakati to’lqinsimon xarakterda bo’lganligi sababli atomlarning qat’iy belgilangan
Davrda atom radiusi, umuman, chapdan o’ngga tomon kamayib boradi. Bu yadro zaryadi
«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari.
27
ortganda elektronlarning tortilish kuchi ko’payishi bilan tushuntiriladi. Guruhchalarda yuqoridan
pastga tomon atom radiusi kattalashib boradi. Bu holda qo’shimcha elektron qavat paydo bo’lishi
hisobiga atomning hajmi va demak, uning radiusi kattalashadi.
Atomning ionlanish energiyasi — element atomidan elektronni ajratish uchun zaruriy ener-
giyadir; bunda tegishli kation hosil bo’ladi. Bu energiya odatda elektronvoltlarda ifodalanadi. Bitta
davr elementlari uchun ionlanish energiyasi chapdan o’ngga tomon ortib boradi, chunki yadroning
zaryadi ortadi. Guruhchada yuqoridan pastga tushilganda elektronning yadrodan uzoqligi ortganligi
sababli ionlanish energiyasi kamayadi.
Ionlanish energiyasi elementlarning kimyoviy xossalarini belgilaydi. Uning kattaligi el-
ektronning yadro bilan bog’lanish puxtaligini xarakterlaydi va elementning metallilik o’lchami
bo’lib xizmat qiladi. Masalan, ionlanish energiyasi kamroq bo’lgan ishqoriy metallar yaqqol ifoda-
langan metallik xossalarini namoyon qiladi. Nodir gazlarning kimyoviy inertligi ularning ionlanish
energiyasi yuqoriligi bilan bog’liq.
Atomlar elektronlar beribgina qolmay, ularni biriktirib olishi ham mumkin. Bunda tegishli
anion hosil bo’ladi. Atomga bitta elektron birikkanida ajralib chiqadigan energiya elektronga moyil-
lik deyiladi. Odatda elektronga moyillik ionlanish energiyasi singari elektronvoltlarda ifodalanadi.
Ayrim elementlarning elektronga moyillik qiymati noma’lum, ularni o’lchash ancha qiyin.
Elektronga eng moyil elementlar VII-guruh elementlari galogenlardir.
Elektromanfiylikka hozirgi ta’rifni 1932 yilda Amerika olimi L.Poling berdi. U birinchi el-
ektromanfiylik shkalasini ham taklif etdi. Poling ta’rifiga ko’ra elektromanfiylik molekuladagi
atomning elektronlarni o’ziga tortish xususiyatidir. Ravshanki, nodir gazlarda elektromanfiylik
bo’lmaydi, chunki ular atomlarining tashqi pog’onasi to’lgan va barqaror. Elektromanfiylikni mi-
qdor jihatdan xarakterlash uchun atomning ionlanish (J) va elektronga moyillik (E) energiyalarini
arifmetik yig’indisiga teng energiyani hisoblash taklif etilgan, ya’ni
X = J + E
bu yerda: X – atomning va elementning elektromanfiyligi.
Misol uchun ftor va litiy uchun X ni topamiz. Ma’lumotnoma (spravochnik) jadvallaridan quyidagi-
larni topamiz:
J
F
= 17,42 eV;
E
F
= 3,62 eV;
J
Li
= 5,39 eV;
E
Li
= 0,22 eV.
Bu holda
X
F
= 17,42 + 3,62 = 21,04 eV,
X
Li
= 5,39 + 0,22 = 5,61 eV;
Ftorda J + E ning qiymati eng katta, shu sababli u eng elektromanfiy element hisoblanadi.
Ishqoriy metallar atomlarining elektromanfiyligi eng kichik qiymatga ega.
Odatda Li ning elektromanfiyligi 1 ga teng deb olingan va boshqa elementlar nisbiy elektro-
manfiyligining oddiy va taqqoslash uchun qulay bo’lgan kattaliklar olinadi (uni x orqali bel-
gilaymiz):
x
Li
=1, x
F
=21, 04/5,61
4 va hakozo.
Hozirgi vaqtda atomlarning elektron tuzilishi va ularning radiuslari haqidagi ancha aniq
ma’lumotlar asosida tuzilgan jadvaldan (1-jadval) keng foydalaniladi.
1-jadval