Namangan muhandislik qurilish instituti Sanoatni axborotlashtirish fakulteti

Namangan muhandislik – qurilish instituti

Sanoatni axborotlashtirish fakulteti

Informatika va axborot texnologiyalari kafedrasi

Boshqarishda jarayonini axborot texnologiyalari fanidan

Amaliy ish -

Bajardi : ________________

Qabul qildi : ________________

Namangan - 2021

1. 
   REJA :
   

2. 
   EKSPERT TIZIMLARI HAQIDA TUSHUNCHA
   
3. 
   MANTIQIY XULOSALAR BLOKI
   
4. 
   FOYDALANUVCHINING INTERFEYSI
   
5. 
   TIZIMNI YARATISH MODULI
   
6. 
   EKSPERT TIZMI QOBI`GI
   
7. 
   EKSPERT TIZIMING AFZALLIKLARI
   
8. 
   XULOSA
   
9. 
   FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
   

EKSPERT TIZIMLARI 

Zamonaviy  jamiyatda  tobora  o‘sib  borayotgan  axborot  oqimi,  axborot  texnologiyalarining  turli-
tumanligi,  kompyuterda  yechiladigan  masalalarning  murakkablashuvi  ushbu  texnologiyalardan 
foydalanuvchining oldiga bir qator vazifalarni qo‘ydi. Kerakli variantlarni tanlash va qaror qabul qilish 
ishlarini insondan EHMga o‘tkazish masalasi yuzaga keladi. Bu vazifani yechish yo‘llaridan biri — bu 
ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sanaladi. Ekspert o‘zidan kelib chiqib sharoitni tahlil etadi va 
nisbatan foydali axborotni aniqlab oladi, chorasiz yo‘llardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning 
engg maqbul yo‘llarini vujudga keltiradi. 
Ekspert tizimida ma’lum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilimlar bazasidan foydalaniladi. 
Ekspert tizimi — bu ayrim mavzu sohalarida bilimlarni to‘plash va qo‘llash, uyushtirish usullari 
hamda vositalari majmuidir. Ekspert tizimi mutaxassislarning yuqori sifatli tajribasiga suyangan holda 
qarorni  tanlash  chog‘ida  muqobil  variantlar  ko‘pligi  uchun  yanada  yuqori  samaraga  erishadi. 
Strategiyani tuzish paytida yangi omillarni baholab, ularning ta’sirini tahlil etadi. 
Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan. 
Sun’iy  intellekt  deganda  aqliy  xatti-harakatlarga  nisbatan  kompyuter  tizimining  qobiliyati 
tushuniladi. Ko‘pincha bunda inson fikrlashi bilan bog‘liq qobiliyat anglanadi. 
Ekspert  tizimlarini  axborot  tizimlari  sinfi  sifatida  ko‘rib  chiqish  mumkin.  U  foydalanuvchining 
roziligidan  qat’iy  nazar  ma’lumotlarni  tahlil  va  tahrir  eta  oluvchi,  qarorni  tahlil  etib  qabul  qiladigan, 
tahliliy-tasnifiy  vazifalarni  bajara  oladigan  ma’lumotlar  va  bilimlar  bazasiga  ega.  Jumladan,  ekspert 
tizimlari  keladigan  axborotlarni  guruhlarga  bo‘lib  tashlay  oladi,  xulosa  chiqaradi,  identifikatsiyalaydi, 
tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi va hokazo. 
Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha: 
•
 yaqin  davrlargacha  EHMda  yechish  qiyin  yoki  umuman  yechib  bo‘lmaydigan  deb  sanaluvchi 
murakkab masalalarning yangi sinfini yechish, optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati; 
•
 dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z tilida suhbat yuritish 
va  kompyuterdan  samarali  foydalanish  uchun  axborotni  vizualizatsiyalash  usullarini  qo‘llash 
imkoniyatini ta’minlash; 
•
 yanada  ishonchli  va  malakali  xulosa  chiqarish  yoki  qaror  qabul  qilish  uchun  ekspert  tizimini 
mustaqil o‘rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi; 
• foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-barangligi, yoki hatto 
kompyuter  yordamida  ham  odatdagi  qarorni  qabul  qilishning  cho‘zilib  ketilishi  tufayli  yecha 
olmaydigan savollar yoki muammolarni hal etish; 
• takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassisning shaxsiy tajribasidan 
foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati; 
• ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish maqsadida tuzilgan bilimlar 
majmui(bilimlar bazasi) sanaladi. 
Bilimlar bazasi — bu ayrim predmet sohalari murakkab vazifalar yechimini topish uchun tahlil va 
xulosalarni yuzaga keltiruvchi model, qoida, omillar (ma’lumotlar) majmuidir. 
 Axborot ta’minotining alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga tashlangan va tashkil 
etilgan predmet sohasi haqidagi bilim boshqa bilim turlaridan, masalan, umumiy bilimdan ajratib turadi. 
Bilimlar bazasi  asosiy ekspert  tizimi  sanaladi. Bilimlar fikrlash va vazifalarni  hal  etish usuliga imkon 
beruvchi aniq ko‘rinishda ifodalanadi va qaror qabul qilishni soddalashtirishga ko‘maklashadi. Ekspert 
tizimining asosligini ta’minlovchi bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bilimini, 
tajribasini  o‘zida  mujassamlashtiradi  va  institutsional  bilimlarni  (ixtisoslashganlar  majmuini, 
yangilanayotgan strategiyalar, qarorlar uslublari) ifodalaydi. 
Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin: 
•chuqur va yuzaki; •sifatvamiqdoriy; taxminiy (noaniq)va aniq; 
muayyanva umumiy; •tavsifiyva ko‘rsatma (yo‘l-yo‘riq)beruvchi. 
•Foydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish uchun qo‘llashlari mumkin. 
Ekspert — bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi mutaxassis. 
Bilimlarni  o‘zlashtirish  bloki  ma’lumotlar  bazasining  to‘planishini,  bilim  va  ma’lumotlar 
modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan 
foydalanish imkoniyatini aks ettiradi. 
Mantiqiy  xulosalar  bloki  qoidalarni  faktlar  bilan  qiyoslagan  holda  xulosalar  mantiqini  yuzaga 
keltiradi. Unchalik ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar bilan ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch 
yuzaga keladi. 
Tushuntirish  (izohlash)  bloki  foydalanuvchining  texnologiyada  bilimlar  bazasidan  foydalanish 
ketma-ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga keladi. 
Hozirgi  vaqtda  bilimlar  bazasining  joriy  etilishi  kasbiy  bilimlarning  to‘planish  sur’ati  bilan 
belgilanadi. 
Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM bazasida avtomatlashtiradigan qismi — bu inson 
tomonidan to‘plangan bilimlarning uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina 
qatlamini yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi. 
Bilimlarni  strukturalashtirish  yoki  rasmiylashtirish  bilimlarni  taqdim  etishning  turli  usullariga 
asoslangan.  Zamonaviy  axborot  tizimlarida  eng  ko‘p  faktlar  va  qoidalar  usulidan  foydalaniladi.  Ular 
ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi. 
Qoidalar  odatda  tavsiya,  ko‘rsatma,  strategiyalarni  taqdim  etishning  formal  (rasmiyatchilik) 
usulini  ta’minlaydi.  Ular  agar  predmet  bilimlari  biror  sohadagi  masalani  yechish  bo‘yicha  to‘plangan 
amaliy  tasavvurlardan  paydo  bo‘lgandagina  to‘g‘ri  keladi.  Qoidalar  ko‘pincha  «Agar  bu...»  xilidagi 
tasdiq  ko‘rinishda  ifodalanadi.  Bilimlar  bazasida  predmet  sohasini  bayon  etish  ma’lumotlarni  tashkil 
etish  va  taqdim  etish,  vazifalarni  shakllantirish,  qayta  shakllantirish  va  yechish  usullarini  ishlab 
chiqishni nazarda tutadi. Predmet sohasi tushunchasi (obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi. 
Masalan,  bu  ramz  bank  tizimi  uchun  mijoz,  jamg‘arma  vositasi,  operatsiya,  vazifa  va  shu  kabilar 
bo‘lishi  mumkin.  Tushunchalarni  manipulyatsiya  qilish  uchun  munosabatlar  aniqlanadi,  turli 
strategiyalar  (mantiqiy  yoki  tajriba  natijasida  olingan)  qo‘llaniladi.  Bilimlarni  taqdim  etish,  ularni 
tarkiblashtirish  tushunchalarni,  murakkab,  oddiy  bo‘lmagan  vazifalarni  nazarda  tutadi.  Shuning  uchun 
qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi. 
Ekspert tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va o‘rgatish 
hisobga  olinadi.  Ko‘pgina  ekspert  tizimlarida  tushuntirish  (izohlash)  mexanizmi  bo‘ladi.  Mazkur 
mexanizm  qanday  qilib  tizim  ushbu  qarorga  kelganini  tushuntirish  uchun  zarur  bo‘lgan  bilimlardan 
foydalanadi.  Bunda  ekspert  tizimini  qo‘llash,  undan  foydalanish  va  harakat  chegarasini  aniqlash  juda 
muhimdir. 
Axborot  texnologiyasining  ekspert  tizimida  foydalaniladigan  asosiy  komponentlari  (tarkibiy 
qismlari)  quyidagilar:  foydalanuvchining  interfeysi,  bilimlar  bazasi,  interpretator,  tizimni  yaratish 
moduli. 
Foydalanuvchining interfeysi. Foydalanuvchi ekspert tizimiga buyruq va axborot kiritish hamda 
uning buyrug‘i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydalaniladi. Komanda (buyruq)lar o‘z ichiga 
bilimlarni qayta ishlash jarayoni boshqarmaydigan parametrlarini oladi. 
Foydalanuvchi  axborotni  kiritishning  to‘rtta  uslubidan  foydalanishi  mumkin:  menyu,  buyruq 
(komanda), tabiiy til, shaxsiy interfeys. 
Ekspert  tizimining  texnologiyasi  chiqadigan  axborot  sifatida  nafaqat  qarorni,  shuningdek  zarur 
tushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqadi. 
Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni: 
•so‘rov  bo‘yicha  beriladigan  tushuntirish.  Bunda  foydalanuvchi  har  qanday  paytda  ekspert 
tizimidan o‘z xatti-harakatlarini izohlashni talab etishi mumkin; 
•muammolarni hal etishdan olgan tushuntirish. Foydalanuvchi yechimni olgandan so‘ng, u qanday 
olingani  to‘g‘risida  izoh  talab  qilishi  mumkin.  Tizim  esa  masalani  yechishdagi  har  bir  qadamini 
tushuntirib berishi kerak. 
To‘g‘ri,  ekspert  tizimi  bilan  ishlash  texnologiyasi  oddiy  emas.  Mazkur  tizimlarning  foydalanish 
interfeysi  do‘stona  munosabatda  bo‘ladi.  Ya’ni,  u  siz  bilan  «suhbatlashish»  chog‘ida  qiyinchiliklar 
tug‘dirmaydi. 

Zamonaviy  axborot  texnologiyalari  idoralarga  axborotni  saqlash,  uzatish  va  qayta  ishlashning  yangi 

tamoyillariga asoslangan quyidagi vositalarini taklif etadi: zarur dasturiy ta’minotli shaxsiy kompyuter; 
yuqori  sifatli  chop  etadigan  printer;  nusxa  ko‘paytiruvchi  texnika;  xotirali  telefon;  telekonferensiya 
o‘tkazish uchun apparatura, ma’lumotlarning tashqi bazasi. 
Elektron ofis boshqaruv mehnatini avtomatlashtirish va boshqaruvchilarni axborot bilan yaxshiroq 
ta’minlash imkonini beradi. 
Avtomatlashtirilgan  ofisning  axborot  texnologiyasi  —  kompyuter  tarmoqlari  bazasida  tashqi 
muhit va tashkilot ichida kommunikatsiya jarayonlarini tashkil etish hamda qo‘llab-quvvatlashdir. 
Avtomatlashtirilgan  ofis  texnologiyalaridan  boshqaruvchilar,  mutaxassislar,  texnik  xodimlar 
foydalanadi, u ayniqsa muammolarni guruh bo‘lib hal etish uchun qulay. 
Elektron ofisda deyarli har qanday turdagi — gistogramma, diagramma, sxema, jadval va hokazo 
tasvirni  olish  imkonini  beruvchi  mashina  grafikasidan  foydalaniladi.  Elektron  ofis  amaliyotida 
shuningdek,  muassasa  faoliyatini  nazorat  qiluvchi  va  muvofiqlashtiruvchi  vositalardan  ham 
foydalaniladi.  Ular  yordamida  barcha  boshqaruv  faoliyati  bajariladigan  ishning  xususiyatlarini 
tavsiflovchi  jarayonlar  majmui  sifatida  aks  etadi.  Ayni  paytda  har  qanday  alohida  xodimning 
faoliyatigina  emas,  boshqa  xodimlar  bilan  axborot  va  subordinatsiya  aloqalari  ko‘rib  chiqiladi. 
Shakllangan  sxemaga  muvofiq  ko‘rsatilgan  muddatlarda  bevosita  ijrochilar  uchun  kerakli  vazifalar 
avtomatik ravishda yaratiladi. Dasturlar paketlarining quyidagi funksional guruhlaridan foydalaniladi: 
• matnlarni qayta ishlash; 
• jadvallarni yaratish va qayta ishlash; 
• ma’lumotlar bazalarini boshqarish; 
• grafik axborotni qayta ishlash; 
• elektron yozuv daftari. 
Dasturlarning  bunday  paketlari  ko‘pincha  ixtisoslashtirilgan  deb  yuritiladi,  chunki  ular  sanab 
o‘tilgan  funksiyalardan  birini  bajarish  uchun  mo‘ljallangan. 
Ixtisoslashtirilgan 
dastur 
paketlaridan biridan (masalan, OFFICE XR, OFFICE 2007) tez-tez foydalanishning qulayligi dasturning 
integrallashgan dastur paketlarini ishlab chiqishning maqsadga muvofiqligini  shart  qilib  qo‘ydi. Shuni 
hisobga olish lozimki, bitta joy bo‘lgan hollarda, faoliyatning qat’iy belgilangan turi (masalan, matnlarni 
qayta  ishlash)  ko‘proq  uning  uchun  mo‘ljallangan  bo‘ladi.  Shunday  qilib  foydalanuvchining  vazifasi 
faqat dastur paketini aniq bir holatlar uchun to‘g‘ri tanlash sanaladi. 
Ma’lumotlar  bazasi.  Avtomatlashtirilgan  ofisdagi  ma’lumotlar  bazalari  tashkilotning  ishlab 
chiqarish tizimi, shuningdek tashqi muhit haqidagi ma’lumotlarini jamlaydi. 
Ma’lumotlar bazalaridan axborot matnli protsessor, jadval protsessori, elektron pochta, kompyuter 
konferensiyasi  kabi  kompyuter  ilovalarining  kirishiga  kelib  tushadi.  Har  qanday  avtomatlashtirilgan 
ofisning kompyuter ilovasi tashkilot xodimlarining bir-biri bilan aloqasini ta’minlaydi. 
Ma’lumotlar  bazalaridan  axborot  olishda  uzatish,  nusxalash,  saqlash  uchun  nokompyuter  texnik 
vositalardan foydalanish mumkin. 
Ko‘pgina  shaxsiy  kompyuterlar  uchun  integrallashtirilgan  va  ixtisoslashtirilgan  dastur  paketlari 
turli  funksiyalarga  «menyu»  (imkoniyatlar  ro‘yxatlari  va  tanlash  parametrlari)  orqali  kirishni 
ta’minlaydi. 
Muassasa  faoliyatida  u  yoki  bu  hujjatlarning  shakllanishigina  emas,  tashkilot  ichi  ma’lumotlar 
oqimining  taqsimlanishi  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Muassasa  mehnatini  avtomatlashtirish  tizimining 
rivojlanishi elektron pochta, telekonferensiya, videoteka kabi  turli  elektron aloqa vositalarining  paydo 
bo‘lishiga olib keldi.

XULOSA

Men bu amaliy ishni bearish davomida Ekspert tizimlari haqida

batafsil ma`lumotlarni o`rgandim va o`zim uchun kerakli bo`lgan

ma`lumotlarga ega bo`ldim.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari :

1.google Wikipedia

2.fayllar.org

3.Informatsion texnologiyalar 7/21 bet. Nashr 08.05.2017