Namangan muhandislik-qurilish instituti "menejment" kafedrasi r. Ismatov, O. Ahmedov

11.1. Metrologiya rivojlanishining qisqacha tarixi. 
. 
Metrologiya  fani  fan  sifatida  o’lchash  bilan  bog’liq  bo’lgan  ancha  muammolarni  o’z 
ichiga oladi. Metrologiya so’zi qadimgi grek tilidan olingan bo’lib "metro" - o’lchov,  "logos" - 
ta’limot degan ma’noni anglatadi. 
Metrologiya  bu  o’lchovlar  ularning  birliklarini  ta’minlash  vositalari    va    talab  qilingan 
aniqlikka erishish usullari haqidagi fandir. GOST 16263-70 ga ko’ra metrologiya – o’lchashlar, 
ularni  birligini  ta’minlashning  usullari  va  vositalari  va  talab  qilinadigan  aniqlikka  erishish 
usullari  haqidagi  fan.  O’lchovlarga  bo’lgan  ehtiyoj  juda  qadim    zamonlardan    beri  paydo  
bo’lgan.  Qimmatbaho  toshlar  og’irligi  o’lchangan    karat  birligi  bizning  davrimizgacha  yetib 
kelgan. Ma’nosi janubiy  sharqiy  tillarda dukkakli don urug’i, nuxat degan ma’noni bildiradi. 
Kiev  rusida    xalq  orasida    vershok    uzunlik  birligi  ishlatilgan  bo’lib  uzunligi  ko’rsatkich 
barmoqning oxirgi bug’in o’zunligiga  teng bo’lgan. 
Pyadь  uzunlik   birligi, "pyaternya", "pyatь"  so’zlaridan olingan bo’lib, kerilgan  bosh va 
ko’rsatkich barmoqlar orasidagi  masofa. SHu bilan birga tabiiy o’lchovlar ham o’zining kelib 
chiqish tarixiga ega. Ular hozirgi vaqtda keng tarqalgan vaqt o’lchov  birliklaridir. Astronomik 
kuzatishlar asosida qadimgi vavilonliklar yil, soat, oy birliklarini topishgan. 
Er  sharining  o’z  o’qi  atrofida  aylanish  davri  ulushining  1/86400  qismiga  teng  kattalik 
sekund deb nom olgan. 
Eramizdan oldingi II asrda Vavilonda  vaqt    mina   birligida o’lchangan. Mina  bu  suv  
soatidan  oqib  tushgan vaqtga teng bo’lgan, suvning og’irligi 500gr. ga teng bo’lgan. 
SHundan so’ng minut so’zi   kelib  chiqqan. 1824  yil  uzunlik birligi sifatida  yard  qabul 
qilingan. 
Savdo sotiqning  rivojlanishi  nafaqat o’lchovlarni aniqlashtirishni, balki ularni dengizorti 
o’lchovlari bilan moslashtirish, nazorat tekshiruv faoliyatini kuchaytirishni ham taqozo etadi. 
10  lik  asosda  o’lchov  tizimini  qurish  g’oyasi  XVII  asrda    Frantsiyada  yashab    o’tgan  
astronom    Mutanga  tegishli.  Feodallar  o’zlarining  o’lchov  birliklaridan  foydalanish  huquqiga  
ega  bo’lgan  Frantsiyada  soliqlar  yig’ish  va  boj  to’lovlarini  undirishda    yakdillikka  erishish 
masalasi  dolzarb  bo’lgan.  1790  y.  8  mayda  Frantsiya  Ta’sis  yig’ini  o’lchov  sistemasini  isloh 
qilish  haqida  dekret  qabul  qildi  va  Parij  fanlar  akademiyasiga  mos  takliflar  ishlab  chiqishni 
topshirdi. Lagranj rahbarlik qilgan akademiya komissiyasi o’lchov birliklarining o’nlik tizimini 

---

 
 
135 
taklif  qildi,  tarkibiga  Laplas  kirgan  boshqa  bir  komissiya  uzunlik  o’lchovi  birligi  sifatida  yer 
meridianining  milliondan  bir  qismini  qabul  qilishni  taklif  qildi.  Ana  shu  yagona  birlik  metr 
asosida metrik sistema shakllandi.  
Maydon- m 
2
, hajm - m
3
,  massa - kg (4
o
S temperaturada toza suvning 1 dm
3
 dagi massasi) 
ushbu metrik tizim asosida qabul  qilingan. 
1799  yil    bu    ish    xalqaro  komissiya  nazorati  ostida  kuzatilib  Frantsiya  arxiviga 
topshirilgan. 
  Afzalliklariga qaramasdan metrik sistema qiyinchilik bilan joriy qilindi.  
O’zbekiston Respublikasining metrologiya haqidagi qonuni 
Oliy  davlat    hukumatining    asosiy    metrologik  qoidalari  1993  yil  28  dekabrda  qabul 
qilingan  "Metrologiya  to’g’risidagi  qonun"  da  ko’rsatilgan.  Bu  qonun  5  ta  bo’lim,  21  ta 
moddadan iborat.