Namangan muhandislik pedagogika instituti

n
ТУ
x
x
x
f
К

,                                             (4) 
      
)
...
,
(
2
2
1
n
ОУ
x
x
x
f
К

,                                            (5) 
bu yerda, f1, f2 – umumlashtiruvchi  ko’rsaikichlar   va omillar  o’rtasidagi  bog’liqlik  
vazifalari;   
x
1
, x
2
…. x
n
 - K
tu  
ko’rsatkichlariga  taьsir  ko’rsatuvchi   xususiy ko’rsatkichlar: 
x
1,     
x
2
..... x
n
-  K
ou 
ga taьsir  ko’rsatuvchi xususiy  ko’rsatkichlar. 
ICHTTD xususiy  ko’rsatkichlarni  quyidagi  formulalardan  biri  bo’yiyaa  belgilash  
tavsiya etiladi: 
Пni
i
П
xi


                        (6) 
i
П
Пni
xi


                    (7) 
         bu yerda,   P
fi
- ICHTTD ning   umumlashtiruvchi    ko’rsatkichiga  taьsir  ko’rsatuvchi   
i- omillining  haqiqiy miqdori; 
        P
ni
-me’yori yoki  rejaviy  xuddi  o’zi. 
        (6)  formula  bilan  omilning haqiqiy  miqdori me’yoridan o’shib ketishi ICHTTD ga 
ijobiy  taьsir  ko’rsatgan holda foydalanish  tavsiya  etiladi. Masalan, ishlab chiqarishni  
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish  darajasi, texnologik jarayonlarning taraqqiylik 
darajasi, qisman  jarayonlarning quvvati bo’yicha mutanosibligi koeffitsienti va hokazo. 
        (7)    formuladan  teskari  holda,  yangi omilning haqiqiy miqdorini me’yoridan oshib 
ketishi  ICHTTD ga salbiy ta’sir ko’rsatgan holda foydalanish  tavsiya  etiladi. Masalan, 
firma texnologik uskunasining o’rtacha yoshi, texnologiyaning o’rtacha yosh, jarohatlarni 
tez-tez bo’lishi, xodimlar qo’nimsizligi ko’rsatkichiga va boshqalar  
        Ishlab    chiqarishning  texnik    darajasiga  ta’sir  ko’rsatuvchi omillarga  quyidagilarni 
kiritish  tavsiya  etiladi: 
1. Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish  darajasi (avtomatlar  
orqasidan kuzatish bo’yicha va mashinalar yordamida ishlovchi asosiy va yordamchi 
ishchilarning asosiy va yordamchi ishchilarning umumiy soniga nisbati). 
2. Texnologiya jarayonlarining taraqqiyot darajasi (taraqqiy etgan jarayonlarni 
rasmiy uslubiyotlarga muvofiq ularning umumiy soniga nisbati). 
3. Texnologik jarayonlarning o’rtacha yoshi. 
4. Texnologik uskunalarning o’rtacha yoshi. 
5. Firma xodimlari mehnatining fond bilan ta’minlanganligi (asosiy ishlab chiqarish 
fondlari faol qismi qiymatining firma xodimlari soniga nisbati). 
 
Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga 
 
quyidagilarni kiritish  tavsiya  etiladi: 
121

---

  
 
 
1. Ishlab chiqarishning ixtisoslashganligi darajasi (masalan, sohaviy mahsulotning 
yillik hajmi qiymatini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmiga 
nisbati). 
 
2. Ishlab chiqarishning kooperatsiyaganligi darajasi (butlovchi mahsulotlar 
umumiy hajmining ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmiga nisbati). 
 
3. Texnologik uskuna ishining almashuv koeffitsienti. 
 
4. Firma shtat jadvalining to’ldirilganligi, %da. 
 
5. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining firma xodimlari sonidagi salmog’i, %da. 
 
6. Xodimlarning yil davomidagi qo’nimsizligi koeffitsienti, %da, jarohatlarning 
tez-tez bo’lishi ko’rsatkichi (hisobotga ko’ra). 
 
7. Ish vaqtining yo’qotilishi, %da. 
 
8. Jarohatlarning tez-tez bo’lishi koeffitsienti (ko’rsatkichi -statistik hisobotga 
ko’ra).  
 
9. Qisman ishlab chiqarish jarayonlarining quvvati bo’yicha mutanosibligi 
koeffitsienti (ko’rsatkichi). 
 
10.  Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi koeffitsienti. 
 
11. Ishlab chiqarish jarayonlari realligi koeffitsienti. 
 
12. Ishlab chiqarish jarayonlari to’g’ri/shaxsliligi koeffitsienti. 
 
13. Ishlab chiqarish jarayonlari bir maromdaligi koeffitsienti. 
 
ICHTTD sanab o’tilgan omillarini taktik boshqarish ularni oshirish rezervlarini 
topish imkonini beradi. ICHTTD omillarini strategik boshqarishni amalga oshirish uchun 
ularning kelgusi o’zgarishlarini bashoratlash zarur.  
 ICHTTDning 
xususiy, 
umumlashtiruvchi va majmuaviy ko’rsatkichlarining 
olingan miqdoridan ularning taraqqiy etganligini tahlil qilish, ICHTTDni oshirish uchun tor 
joylarni topish va strategik bashoratlash uchun foydalaniladi. 
 
ICHTTDni shartli ma’lumotlarda baholash, tahlil qilish va bashoratlashning 
misolini keltiramiz (10.2-jadval). 
10.2-jadval 
Ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik darajasini baholash va  bashoratlash uchun o’xshash 
ma’lumotlar  
 
 
№ 
 
Ko’rsatkichlar  
 
Salmo
g’i  
Omillar miqdori 
Norma
tiv 
haqiqiy 
2013y. 2014y
. 
2015y
. 
 1  2 
3 
4 
5 
6 
1. Ishlab 
chiqarishning 
mexanizatsiyalashganligi va 
avtomatlashganligi 
 
0,50 
 
0,75 
 
0,40 
 
0,63 
 
0,72 
2.  Texnologik jarayonlarning taraqqiy 
etganligi darajasi 
 
0,25 
 
0,80 
 
0,45 
 
0,75 
 
0,75 
3.  SHu jarayonlarning o’rtacha yoshi 
0,10 
3,0 
4,0 
2,1 
2,3 
4.  SHu uskunalarning o’rtacha yoshi, yil 
0,08 
4,0 
5,2 
3,0 
3,8 
5.  Firma xodimlari mehnati fond bilan 
ta’minlanganligi, mln. so’m/doll. 
 
0,07 
 
25,0 
 
17,0 
 
21,5 
 
22,0 
6. Ishlab 
chiqarishning 
kooperatsiyalanganligi darajasi 
 
0,08 
 
0,60 
 
0,45 
 
0,55 
 
0,63 
122

---

  
 
7. Ishlab 
chiqarishning ixtisoslashganligi 
darajasi 
 
0,15 
 
0,95 
 
0,83 
 
0,96 
 
0,97 
8.  SHu uskunalar ishlashining almashuv 
koeffitsienti 
 
0,10 
 
2,20 
 
1,80 
 
2,30 
 
2,35 
9.  Firma shtat jadvalining to’ldirilganligi, 
% 
 
0,15 
 
100,0 
 
85,0 
 
97,0 
 
99,3 
10  Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining 
firma xodimlari sonidagi salmog’i, % 
 
0,10 
 
45,0 
 
37,5 
 
46,2 
 
47,5 
11  Xodimlar qo’nimsizligi koeffitsienti, % 
0,15 
9,0 
26,1 
12,3 
8,9 
12  Ish vaqtining yo’qotilishi, % 
0,05 
2,0 
7,5 
4,6 
2,3 
13  Jarohatlarning tez-tez bo’lishi 
koeffitsienti 
 
- 
 
- 
 
0,031 
 
0,012 
 
0 
14  Jarayonlarining quvvati bo’yicha 
mutanosibligi koeffitsienti 
 
0,07 
 
0,95 
 
0,83 
 
0,32 
 
0,94 
15  Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi 
koeffitsienti 
 
0,05 
 
0,80 
 
0,71 
 
0,76 
 
0,82 
16  Ishlab chiqarish jarayonlari bir 
maromdaligi koeffitsienti  
 
0,10 
 
0,90 
 
0,63 
 
0,75 
 
0,86 
 
 
 
10.2-jadval ma’lumotlari  tahliliga ko’ra, 2013 yilda  ICHTTD  deyarli  barcha  
ko’rsatkichlari  normativlardan  past  bo’lgan, firma  barcha  yo’nalishlar  bo’yicha  tartibsiz  
bo’lgan. 
   
2014 yilda korxona texnik  katta  jihozlarni o’tkazgan, ishlab  chiqarish uskunalari, 
jarayonlarning yarmisi yangilagan, bu ishlab chiqarishning  darajasi  va  jarayonlarning  
tashkiliyligini  oshirishga  imkon  bergan. 2015 yilda texnik  katta  jihozlash  yakunlangan 
va  umuman  ushbu  davrda ICHTTD ning barcha xususiy  ko’rsatkichlari  yaxshilangan. 
 Kompьyuterlarni qo’llash bilan omillia tahlil usullaridan foydalanish uchun dastlabki 
ma’lumotlarning yetarlicha miqdori mavjud emasligi sababli ICHTTDning 
umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarini (1) formulabo’yicha omillarning salmog’i (10.2-
jadvalning 2-ustuniga qarang) va ularning haraktini (6-va 7- formulalarga qarang) hisobga 
olish yordamida baholashning ekspertli usullari qo’llanadi.   
 
2013-2014 yillar uchun ma’lumotlar xususiy ko’rsatkichlarning dinamikasini 
belgilash uchun 10.2-jadvalda berilgan. ICHTTD 2015 yil ma’lumotlar bo’yicha 
baholanadi.  
2013 yilda firma ishlab chiqarishining texnik darajasi quyidagilarga teng: