Namangan muhandislik-pedagogika instituti «mashinasozlik texnologiyasi, jihozlash va avtomatlashtirish»

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI OLIY  VA O’RTA  MAXSUS 

TA’LIM  VAZIRLIGI 

 

NAMANGAN  MUHANDISLIK-PEDAGOGIKA  INSTITUTI 

 

 

«MASHINASOZLIK  TEXNOLOGIYASI,  JIHOZLASH  VA 

AVTOMATLASHTIRISH»   

kafedrasi 

 

Mashinasozlik  texnologiyasi  asoslari 

fanidan  amaliy  mashg’ulotlarni  bajarish  uchun   

 

 

 

 

 

 

 

 

5320200  –  «Mashinasozlik  texnologiyasi,  mashinasozlik  ishlab 

chiqarishini  jihozlash  va  avtomatlashtirish»  va  «Texnologik  mashina 

jihozlar» ta’lim yo’nalishi  talabalari  uchun  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Namangan-2015 

 

2 

"Mashinasozlik 

texnologiyasi" 

fanidan 

«Mashinasozlik 

texnologiyasi, 

mashinasozlik  ishlab  chiqarishini  jihozlash  va  avtomatlashtirish»  va  «Texnologik 

mashina 

jihozlar» 

ta’lim  yo’nalishida  taxsil  olayotgan  talabalarga  amaliy 

mashg’ulotlarni  o’zlashtirishlari  uchun  uslubiy  ko’rsatmada  kerakli  tavsiyalar  ishlab 

chiqilgan. 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

Tuzuvchilar:          

 

dots. A.Omirov, 

 

 

 

 

 

 

katta o’qit. A.Haydarov, 

 

 

 

 

 

 

ass. O.Mamatraximov 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Taqrizchi:      

                    t.f.n., dotsent A.Qayumov (NamMTI) 

   

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Uslubiy  ko’rsatma  "MT,  JA"  kafedrasining  2015  yil  27  avgustdagi  1-  sonli 

yig’ilishida  ko’rib chiqilgan  va ma’qullangan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

Mazkur  uslubiy  ko’rsatma  Namangan  muhandislik-pedagogika  instituti  ilmiy-

uslubiy  kengashining  2015  yil  30  avgustdagi    1-  sonli  yig’ilishida  ko’rib  chiqilgan  va 

ma’qullangan. 

Mexanik  ishlov  berishda  quyimlarni   EHM da hisoblash 

 

I.  Ishning  maqsadi. 

Katta  quyimlarni  belgilash  materialni  isrof  bo’lishiga,  mexanik  ishlov  berishda  mehnat  sig’imini 

oshib  ketishiga,  kesuvchi  asbob  va  elektr  energiya  sarfini  ortib  ketishiga  olib  keladi.  SHuning  uchun 

quyimlarni  yetarli  miqdorda  belgilash  kerak.  Buning  uchun  esa,  ishlov  berishda  quyimlarni 

hisoblashni  yaxshi  bilish  kerak  bo’ladi.  Tajriba  mashg’ulotini  o’tkazishdan  maqsad  esa  mexanik 

ishlov  berishda  quyimlarni  hisoblashni  o’rganishdir. 

 

II. Kerakli  jihozlar. 

1. 

Detal  chizmasi. 

2. 

Masalaning  dasturi. 

3. 

Kompьyuter. 

 

III. Amaliy  mashg’ulotni  bajarish  uchun  tayyorgarlik  ko’rish. 

          Amaliy  mashulotni  bajarish  uchun  quyidagi  bilim  va ko’nikmalarga  ega bo’lish  kerak: 

     -  mexanik  ishlov  berishda  umumiy  quyimlar,  operatsion  quyimlar,  oraliq  quyimlar,  minimal 

quyimlar,  maksimal  quyimlar  va nominal  quyimlar  haqida  ma’lumotga  ega bo’lish; 

     -  kompьyuter  bilan  ishlay  olish,  axborotlarni  taxlil  kila  olish,  berilgan  masala  yuzasidan  algoritm 

va  blok  sxemalar  tuzish,    berilgan  masalaga  kompьyuter  dasturlash  tillarida  dasturtuza    bilish    va 

undan  natija  ola bilish. 

 

IV. Nazariy  ma’lumotlar. 

Ishlov  berish  uchun  quyimlarni  hisoblashda  formulalar  bo’yicha  Aniqlanadigan  minimal 

quyim    ni  hisoblashdan  boshlanadi.  Bunda  minimal  quyimni  hisoblaydigan  formulaning  ko’rinishi 

operatsiyaning  ko’rinishiga  qarab  o’zgarishi  mumkin.  Masalan,  teshikka  ishlov  berishda  (sidirish, 

kengaytirish,  xoninglash,  me’yorga-o’lchamga  yetkazish  va  hakazo)  formuladagi  tashkil  qiluvchiga 

teng. 

SHuning  uchun 

 

U holda  buni  quyidagi  ravishda  yozish  mumkin: 

 

Bundan 

 

Agar  o’lchamlar  soni  4  yoki  undan  ortiq  bo’lsa,  eng  kata  quyim  quyidagi  formuladan 

aniqlanadi: 

 

 

quyimlarni   

(1-rasm,b). 

 

Teskari 

masalani 

yechishda 

o’lchamli 

zanjirning 

berkituvchi 

zvenosi 

nominal 

o’lchamlarining  A

0

  tashkil  qiluvchi  zvenolar  nominal  o’lchami  bilan  bog’liqligini  ifodalovchi 

tenglamadan  foydalaniladi. 

 

)

(

)

(

4

1

3

2

0

A

A

A

A

A

 

 

yoki  umumiy  ko’rinishda  chiziqli  zanjir  zvenolari  sonidan  qat’iy  nazar  quyidagicha  ifodalash 

mumkin: 

 

4 

 

);

(

)

(

1

2

1

2

1

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

bu yerda  m-umumiy  zvenolar  soni  (berkituvchi  zveno  ham  kiradi);  n-ko’payuvchi  zvenolar  soni. 

 

Boshqa  ko’rinishda  ham  yozish  mumkin: 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

A

A

 

 

Bu  yerda 

i

A

–tashkil  etuvchi  zvenoning  ko’payuvchi  (o’suvchi)  o’lchami; 

i

A

–tashkil  etuvchi 

zvenoning  kamayuvchi  o’lchami. 

CHiziqli  o’lchamli  zanjir  berkituvchi  zvenoning  eng  katta  chegaraviy  chetga  chiqish 

o’lchami; 

 

);

(

)

(

1

min

2

min

1

min

max

max

2

max

1

max

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

va eng  kichik  chegaraviy  chetga  chiqish  o’lchami; 

 

);

(

)

(

1

min

2

min

1

min

max

max

2

max

1

max

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

 

Berkituvchi  zvenoning  eng  katta  va  eng  kichik  chegaraviy  o’lchamlari  orasidagi  farq  uning 

dopuski  TA kattaligini  aniqlaydi  va quyidagicha  ifodalanadi: 

 

);

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

1

min

max

1

2

min

max

2

1

min

max

1

min

max

min

2

max

2

min

1

max

1

min

0

max

0

0

m

m

n

n

n

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

TA

 

 

qavs ichidagi  ifodalarning  dopuskalari  bilan  almashtirsak 

 

1

2

1

0

m

TA

TA

TA

TA

  yoki 

 

1

1

0

m

i

i

TA

TA

 

   

CHiziqli  o’lchamli  zanjir  berkituvchi  zvenosining  yuqori  ESA

0

  chegaraviy  chetga  chiqishlari 

berkituvchi  zvenoning  eng  katta  va  eng  kichik  o’lchamlaridan  uninig  nominal  o’lchami  ayirmasidan 

kelib   chiqadi  va bunday  ifodalanadi. 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

EJ

ESA

ESA

 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

ES

EJA

EJA

 

 

 

 

5 

 

 

Berkituvchi  zvenoning  ESA

0

  va  EJA

0

  chegaraviy  chetga  chiqishlarini  dopusk  maydonini 

o’rtasining  koordinata  qiymati  E

c

A

0

  bilan  ham  aniqlash  mumkin.  i-zvenoni  dopusk  maydoni 

o’rtasining  koordinatasi  E

c

A

j

  bu  zvenoning  o’lchamini  dopusk  maydoni  o’rtasini  uning  nominal 

qiymatigacha  bo’lgan  masofaga  aytiladi,  ya’ni   

 

2

0

i

i

C

EJA

ESA

A

E

 

 

 

6 

CHegaraviy  chetga  chiqishlar   

 

2

i

i

C

i

TA

A

E

ESA

 

 

2

0

i

i

C

TA

A

E

EJA

 

 

SHunga  o’xshash 

2

0

0

TA

A

E

ESA

C

i

; 

 

2

0

0

TA

A

E

EJA

C

i

; 

 

;

1

1

1

0

0

m

n

i

C

n

i

i

C

C

C

A

E

A

E

E

A

E

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 

O’lchamli  zanjirlarni  to’la o’zaro almashinish   

usuli  bilan  EHM da hisoblash 

 

I. Ishning  maqsadi 

 

     O’lchamli  zanjirlar    tuzish.    O’lchamli    zanjirlarning    boshlangich 

(berkituvchi)  zvenolarining  parametri  (berkituvchi  zvenoning  nominal 

o’lchami,  uning  dopuskasi,  chegaraviy  chetga  chiqishlar  va  dopusk 

maydoni  o’rtasining  koordinatasi)  berilganda  ularni  o’zaro  almashinish  

usuli  bilan  tashkil  etuvchi  zvenolarining  parametrlarini    aniqlash    (to’g’ri 

masala)  va  aksincha  tashkil  etvchi  zvenolarning  parametri  berilganda 

boshlang’ich  (berkituvchi)  zvenoning  parametrini  aniqlash. 

 

II.  Kerakli  jihozlar. 

 

4. 

Detal chizmasi. 

5. 

Masalaning  dasturi. 

6. 

Kompьyuter. 

 

III.  Amaliy  mashg’ulotni  bajarish  uchun  tayyorgarlik  ko’rish. 

     O’lchamli  zanjirlarni  hisoblash  uchun  berilgan    detalning  (uzelning) 

chizmasi  va  uni  ish  faoliyatini  ta’minlash    uchun    kerak    bo’lgan  talab 

berilishi kerak. 

     Amaliy  mashulotni  bajarish  uchun  quyidagi  bilim  va  ko’nikmalarga  ega 

bo’lish kerak: 

     -  o’lchamli  zanjirlar  va  zvenolar,  o’lchamli  zanjirlarning    turlari  va 

ularning  hisoblash  usullari,  o’lchamli  zanjirlarni  sxemasini  kurish, 

o’lchamli  zanjirlarni  hisoblashning  to’la  o’zaro  almashinish  usuli, 

berkituvchi  zvenoning  yeyilish  maydonini  hisoblash  (teskari  masala), 

tashkil  etuvchi  zvenolarning  o’lchamlarini  dopuskalarini    berkituvchi 

zvenoning  dopusk  kattaligi  (yoyilish  maydoni)  buyicha  hisoblash  (tug’ri 

masala); 

     -  kompьyuter  bilan  ishlay  olish,  axborotlarni  taxlil  kila  olish,  berilgan 

masala  yuzasidan  algoritm  va  blok  sxemalar  tuzish,    berilgan  masalaga 

kompьyuter  dasturlash  tillarida  dasturtuza    bilish    va  undan  natija  ola 

bilish. 

 

 

IV. Nazariy  ma’lumotlar. 

 

8 

 

Texnologik 

jarayonlarni 

loyihalashda 

operatsiya 

dopuskini, 

o’lchamlarni  va  tayyorlamaga  ishlov  berishni  quyimlarini  hisoblash 

masalasi  kelib chiqadi. 

 

Texnologik,  konstruktorlik    va  o’lchash  bazalarini  moslash 

imkoniyati  bo’lmasa  va  bazalarni  o’zgartirish  maqsadga  muvofiq  yoki 

umuman  mumkin  bo’lmasa  texnolog  «texnologik»  operatsiya  o’lchamini 

belgilashga  majbur  va  berilgan  dopusklar  qayta  hisoblanadi,  odatda 

dopusklar  kamayadi.  Barcha  bu  masalalar  texnologik  o’lchamli  zanjirlarni 

hisoblash  asosida yechiladi. 

 

O’lchamli  zanjirlarni  hisoblash  usullaridan  biri  bu  to’la  o’zaro 

almashinish  usulidir.  To’la    o’zaro  almashinish  usuli  deb  o’lchamli 

zanjirning  berkituvchi  zvenosi  talab  etilgan  aniqligini  tashkil  etuvchi 

zvenolarni  tanlovsiz,  termasdan  va  ularning  qiymatini  o’zgartirmasdan 

olish mumkin. 

To’la  o’zaro  almashish  ishlash  printsipida  o’lchamli  zanjirlarni 

maksimum  va  minimumga  hisoblaydi.  O’lchamli  zanjirni  maksimum  va 

minimumga  hisoblash  uchun o’lchamli zanjirni  qurish kerak  (1-rasm,b). 

 

Teskari  masalani  yechishda  o’lchamli  zanjirning  berkituvchi  zvenosi 

nominal  o’lchamlarining  A

0

  tashkil  qiluvchi  zvenolar  nominal  o’lchami 

bilan bog’liqligini  ifodalovchi  tenglamadan  foydalaniladi. 

)

(

)

(

4

1

3

2

0

A

A

A

A

A

 

 

yoki  umumiy  ko’rinishda  chiziqli  zanjir  zvenolari  sonidan  qat’iy  nazar 

quyidagicha  ifodalash mumkin: 

 

);

(

)

(

1

2

1

2

1

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

bu  yerda  m-umumiy  zvenolar  soni  (berkituvchi  zveno  ham  kiradi);  n-

ko’payuvchi  zvenolar  soni. 

 

Boshqa ko’rinishda  ham yozish  mumkin: 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

A

A

 

 

Bu  yerda 

i

A

–tashkil  etuvchi  zvenoning  ko’payuvchi  (o’suvchi)  o’lchami; 

i

A

–tashkil etuvchi zvenoning  kamayuvchi  o’lchami. 

CHiziqli  o’lchamli  zanjir  berkituvchi  zvenoning  eng  katta  chegaraviy 

chetga  chiqish  o’lchami; 

 

 

9 

);

(

)

(

1

min

2

min

1

min

max

max

2

max

1

max

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

va eng  kichik chegaraviy  chetga  chiqish  o’lchami; 

 

);

(

)

(

1

min

2

min

1

min

max

max

2

max

1

max

0

m

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

 

 

 

Berkituvchi  zvenoning  eng  katta  va  eng  kichik  chegaraviy 

o’lchamlari  orasidagi  farq  uning  dopuski  TA  kattaligini  aniqlaydi  va 

quyidagicha  ifodalanadi: 

 

);

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

1

min

max

1

2

min

max

2

1

min

max

1

min

max

min

2

max

2

min

1

max

1

min

0

max

0

0

m

m

n

n

n

n

n

n

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

TA

 

 

qavs ichidagi  ifodalarning  dopuskalari  bilan almashtirsak 

 

1

2

1

0

m

TA

TA

TA

TA

  yoki 

 

1

1

0

m

i

i

TA

TA

 

   

CHiziqli  o’lchamli  zanjir  berkituvchi  zvenosining  yuqori  ESA

0

  chegaraviy 

chetga  chiqishlari  berkituvchi  zvenoning  eng  katta  va  eng  kichik 

o’lchamlaridan  uninig  nominal  o’lchami  ayirmasidan  kelib    chiqadi  va 

bunday  ifodalanadi. 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

EJ

ESA

ESA

 

 

1

1

1

0

m

n

i

n

i

i

A

ES

EJA

EJA

 

 

Berkituvchi  zvenoning  ESA

0

  va  EJA

0

  chegaraviy  chetga  chiqishlarini 

dopusk  maydonini  o’rtasining  koordinata  qiymati  E

c

A

0

  bilan  ham  aniqlash 

mumkin.  i-zvenoni  dopusk  maydoni  o’rtasining  koordinatasi  E

c

A

j

  bu 

zvenoning 

o’lchamini  dopusk  maydoni  o’rtasini  uning  nominal 

qiymatigacha  bo’lgan  masofaga  aytiladi,  ya’ni   

 

 

10 

2

0

i

i

C

EJA

ESA

A

E

 

 

CHegaraviy  chetga  chiqishlar   

 

2

i

i

C

i

TA

A

E

ESA

 

 

2

0

i

i

C

TA

A

E

EJA

 

SHunga  o’xshash 

2

0

0

TA

A

E

ESA

C

i

; 

 

2

0

0

TA

A

E

EJA

C

i

; 

 

;

1

1

1

0

0

m

n

i

C

n

i

i

C

C

C

A

E

A

E

E

A

E

. 

 

     V.    O’lchamli  zanjilarni  to’la    o’zaro    almashinish    usuli    bilan 

EHMda  hisoblash  uchun  masalalar. 

 

           1.Masala.  Berkituvchi    zvenoning    yoyilish    maydonini 

(dopuskasini) hisoblash. (Teskari masala). 

 

1.1. 

Masalaning  qo’yilishi: 

     1-rasmda  ko’rsatilgan  detal  uchun  berkituvchi    zvenoning    parametrlari 

maksimum  va  minimum  usuli  yerdamida  aniqlansin;  berkituvchi  zveno  A0 

ning  nominal  o’lchami,  uning  dopuskasi    TA0,    chegaraviy  chetga 

chiqishlar  ESA0  va  EJA0  va  dopusk  maydoni  o’rtasining    koordinatasi 

YesA. 

     Tashkil  etuvchi zvenolarning  kiymatlari  berilgan: 

A1=35  mm,    A2=60  mm,   A3=20 mm,    A4=40 mm,   YeS35=+0.16 mm,    

EJ35=0, 

ES60=0, EJ60=-0.30 mm, ES20=+0.13 mm, EJ20=0, YeS40=+0.16 mm, 

EJ40=0. 

 

11 

 

1-rasm. 

1.2. Qo’yilgan  masalaning  blok sxemasi. 

 

boshlandi 

 

 

 

A1,A2,A3,A4, 

ESA1,ESA2,ESA3,ESA4, 

EJA1,EJA2,EJA3,EJA4, 

 

 

 

AO=(A2+A3)-(A1+A4) 

 

 

 

TA0=ABS(ESA1)+ABS(EJA2)+ 

+ABS(ESA3)  +ABS(ESA4) 

 

 

ESA0=(ESA2+ESA3)-(EJA1+EJA4) 

 

 

 

   EJA0=(EJA2+EJA3)-(ESA1+  ESA4) 

 

 

 

 

 

12 

ECAO=ESAO-TAO/2 

 

 

 

A0;TA0;  ESA0;  EJAO;  ECA0 

 

 

 

 

            TAMOM 

 

 

1.3. Qo’yilgan  masalaning  beysik   dasturlash   tilidagi  dasturi. 

 

10 REM 

20 INPUT  "Ko’payuvchi  zvenolar  o’lchamlarini  kiriting";  A2,A3 

30 INPUT  "Kamayuvchi  zvenolar  o’lchamlarini  kiriting";  A1,A4 

40  INPUT  "Tashkil  etuvchi  zvenolarning  chegaraviy  chetga    chiqishlarini 

kiriting";  YeSA1,  EJA1, ESA2,  EJA2, ESA3,  EJA3, YeSA4,  EJA4 

50 AO=(A2+A3)-(A1+A4) 

60 LET TA0=ABS(ESA1)+ABS(EJA2)+ 

+ABS(ESA3)  +ABS(ESA4) 

70 LET YeSA0=(ESA2+ESA3)-(EJA1+EJA4) 

80 LET EJA0=(EJA2+EJA3)-(ESA1+  ESA4) 

90 LET ECAO=ESAO-TAO/2 

100 PRINT "Berkituvchi  zvenoning  nominal  o’lchami A0=";A0;"mm" 

110 PRINT "Berkituvchi  zvenoning  dopuskasi  TA0=";TA0;"mm" 

120    PRINT      "CHegaraviy    chetga    chiqishlari    ESA0=";ESA0;"mm;" 

;"EJAO=";EJAO;"mm" 

130 

PRINT 

"Dopusk 

maydoni 

o’rtasining 

koordinatasi 

ECA0=";ECA0;"mm" 

1.4. Olingan  natijalar 

           Berkituvchi  zvenoning  nominal o’lchami  A0=5mm 

           Berkituvchi  zvenoning  dopuskasi  TA0=0,75mm 

           CHegaraviy      chetga        chiqishlari  ESA0=+0.13mm;  EJAO=-

0.62mm 

           Dopusk maydoni  o’rtasining  koordinatasi  ECA0=-0.245mm 

 

 

13 

     2.Masala.    Tashkil etuvchi zvenolarning o’lchamlarini dopuskalarini 

berkituvchi  zvenoning  dopusk  kattaligi  (eyilish  maydoni)  buyicha  

hisoblash(tugri masala); 

               

2.1. Masalaning  qo’yilishi: 

     2-rasmda  ko’rsatilgan    tishli    uzatma    korpusining    ajratilgan  kism 

detallarini  chiziqli  o’lchamlarining  A0  zazorni    1.0    dan    0.75  gacha 

chegarada  ta’minlash  uchun  zarur  bo’lgan  dopusklarni  va    chegaraviy 

chetga  chiqishlarni  aniqlang. 

 

 

 

CHiziqli o’lchamlar  berilgan: 

A1=140mm,  A2=5mm,   A3=101mm,   A4=50mm, A5=5mm 

 

 

 

2-RASM. 

 

 

 

14 

2.2. Qo’yilgan  masalaning  blok sxemasi. 

 

 

BOSHLANDI 

 

 

A1,A2,A3,A4, 

 

 

AO=1, TAO=0,75,  EJAO=0, 

ESAO=0.75,  ECAO=0.375 

 

 

TCPqTAO/(6-1) 

TA1=0.75-(0.075+0.22+0.16+0.075) 

 ECAi=(0.11+0.08)-(-0.0375-0.0375)-0.375 

 

 

 

ESA1=0, EJA1=-0.25, ESA2=0, EJA2=-0.075,   

ESA3=+0.22,  EJA3=0, YeSA4=+0.16,  EJA4=0,  

ESA5=0, EJA5=-0.075 

 

 

 

ESAi=-0.11+0.22/2  YeJAi=-0.11-0.22/2, Ai=140 

 

 

 

                               Tsr;  ESA1;EJA1;ESA2;EJA2;ESA3; 

                                  EJA3;ESA4;  EJA4;ESA5;EJA5; 

                                     TA1;  ECAiESAi;EJAi;Ai 

 

 

 

TAMOM 

 

 

 

 

 

15 

2.3. Qo’yilgan  masalaning  beysik   dasturlash   tilidagi  dasturi. 

 

10 REM 

20 INPUT  "CHiziqli o’lchamlarni  kiriting";A1,A2,A3,A4,A5 

30 AO=1: TAO=0,75:  EJAO=0: ESAO=0.75:  ECAO=0.375 

40 LET TCP=TAO/(6-1) 

50 LET TA1=0.75-(0.075+0.22+0.16+0.075) 

60 LET ECAi=(0.11+0.08)-(-0.0375-0.0375)-0.375 

70 ESA1=0: EJA1=-0.25: ESA2=0: EJA2=-0.075:  ESA3=+0.22:  EJA3=0 

80 YeSA4=+0.16,  EJA4=0, ESA5=0,  EJA5=-0.075 

90 LET ESAi=-0.11+0.22/2 

100 LET YeJAi=-0.11-0.22/2 

110 Ai=140 

120 PRINT "O’rtacha  dopuskning  kattaligi Tsr=";  Tsr 

130  PRINT  "Bu  o’rtacha  dopuskning  kattaligi uchun 11 kvalitet  aniqlikka   

to’g’ri  keladi" 

140  PRINT   "Bu holda ESA1=";ESA1;"mm;"  "EJA1=";EJA1;"mm" 

150 PRINT "ESA2=";ESA2;  "EJA2=";EJA2 

160 PRINT "ESA3=";ESA3;  "EJA3=";EJA3 

170 PRINT "ESA4=";ESA4;  "EJA4=";EJA4 

180 PRINT "ESA5=";ESA5;  "EJA5=";EJA5 

190 PRINT "Rostlash  zvenosining  dopuski TA1=";TA1 

200 PRINT "TA1  dopusk maydoni  o’rtasi koordinatasi  ECAi=";ECAi 

210    PRINT    "Ai-rostlash    zvenosining    chegaraviy    chetga    chiqishlari 

ESAi=";ESAi;  "EJAi=";EJAi 

220 PRINT "Rostlash  zvenosi o’lchami  Ai=";Ai 

230 PRINT "Tekshirish  A0max=1.75mm;  A0min=1.0mm" 

240 PRINT "Demak,  hisob to’g’ri kilingan" 

 

2.4. Oligan  natijalar 

          O’rtacha  dopuskning  kattaligi  Tsrq0.15mm 

     Bu  o’rtacha  dopuskning  kattaligi  uchun  11  kvalitet    aniqlikka      to’g’ri  

keladi 

     Bu holda: 

ESA1=0;  EJA1=-0.25mm 

ESA2=0;  EJA2=-0.075mm 

ESA3=+0.22;  EJA3=0mm 

ESA4=+0.16;  EJA4=0mm 

ESA5=0;  EJA5=-0.075mm 

 

16 

Rostlash zvenosining  dopuski TA1=0.22mm 

TA1 dopusk maydoni  o’rtasi koordinatasi  ECAi=-0.11mm 

Ai-rostlash    zvenosining    chegaraviy    chetga    chiqishlari  ESAi=0; 

EJAi=-0.22mm 

Rostlash zvenosi o’lchami  Ai=140 

Tekshirish  A0max=  1.75mm; A0minq1.0mm 

Demak,  hisob to’g’ri qilingan 

 

 

O’lchamli  zanjilarni  to’liqsiz  o’zaro almashinish   

usuli  bilan  EHMda  hisoblash 

 

 

I. 

Ishning  maqsadi. 

     O’lchamli  zanjirlar    tuzishni,    o’lchamli    zanjirlarni  ehtimollik  usuli 

bilan  berkituvchi  zvenosini  yoyilish  maydonini  (dopuskasini)  hisoblashni, 

tashkil  etuvchi  zvenolarning  dopuskalarini  hisoblashni  va  ularni  EHM  ga 

tadbiq  qilishni o’rganish. 

 

II.  Amaliy  mashg’ulotni  bajarish  uchun  tayyorgarlik  ko’rish. 

     O’lchamli  zanjirlarni  hisoblash  uchun  berilgan    detalning  (uzelning) 

chizmasi  va  uni  ish  faoliyatini  ta’minlash    uchun    kerak    bo’lgan  talab 

berilishi kerak. 

     Amaliy  mashg’ulotni  bajarish  uchun  quyidagi  bilim  va  ko’nikmalarga 

ega bulish kerak: 

     -  o’lchamli  zanjirlar  va  zvenolar,  o’lchamli  zanjirlarning    turlari  va 

ularning  hisoblash  usullari,  o’lchamli  zanjirlarni  sxemasini  qurish, 

o’lchamli  zanjirlarni  hisoblashning  to’liqsiz  o’zaro  almashinish  usuli, 

ehtimollik  usuli  bilan  berkituvchi  zvenoni  yoyilish  maydonini  (dopuskini) 

hisoblash  (teskari  masala)  va  tashkil  etuvchi  zvenolarning  dopuskalarini 

hisoblashni  bilish; 

-  kompьyuter  bilan  ishlay olish, axborotlarni tahlil qila olish, berilgan 

masala  yuzasidan  algoritm  va  blok  sxemalar  tuzish,    berilgan  masalaga 

kompьyuter  dasturlash  tillarida  dastur  tuza    bilish    va  undan  natija  ola 

bilish. 

 

 

 

 

 

17 

III.  Kerakli  jihozlar. 

7. 

Detal chizmasi. 

8. 

Masalaning  dasturi. 

9. 

Kompьyuter. 

 

IV. Nazariy  ma’lumotlar. 

 

Texnologik 

jarayonlarni 

loyihalashda 

operatsiya 

dopuskini, 

o’lchamlarni  va  tayyorlamaga  ishlov  berishni  quyimlarini  hisoblash 

masalasi  kelib chiqadi. 

 

Texnoligik,  konstruktorlik    va  o’lchash  bazalarini  moslash 

imkoniyati  bo’lmasa  va  bazalarni  o’zgartirish  maqsadga  muvofiq  yoki 

umuman  mumkin  bo’lmasa  texnolog  «texnologik»  operatsiya  o’lchamini 

belgilashga  majbur  va  berilgan  dopusklar  qayta  hisoblanadi,  odatda 

dopusklar  kamayadi.  Barcha  bu  masalalar  texnologik  o’lchamli  zanjirlarni 

hisoblash  asosida yechiladi. 

 

O’lchamli  zanjirlarni  hisoblash  usullaridan  biri  bu  to’liqsiz  o’zaro 

almashinish  usulidir.  Tashkil  qiluvchi zvenolarni soni 3 tadan ortiq bo’lgan 

o’lchamli  zanjirlarni  hisoblashda  to’liqsiz  o’zaro  almashtirish usuli asosida 

ehtimollik hisoblardan  foydalanish  maqsadga  muvofiqdir. 

 

Ehtimollik  nazariyasiga  asosan  tasodifiy  xatoliklarni  kvadratik 

usulda  tasodifiy  xatoliklarning  yig’indisi  ham  tasodifiy  kattalik  bo’lib, 

aniq  taqsimlanish  qonuni  bo’yicha  o’zgaradi.  Qanchalik  o’lchamli  zanjirda 

tashkil  etuvchi  zvenolar  soni  ko’p  bo’lsa,  shunchalik  berkituvchi  zveno 

o’lchamining  taqsimlanishi  normal  taqsimlanish  qonuniga  yaqinroq 

bo’ladi. 

 

Berkituvchi  zvenoning  yoyilish  maydoni 

0

  yoki  uning  dopuski  TA

0

 

quyidagicha  aniqlanadi: 

 

,

1

1

0

0

m

i

i

TA

t

TA

 (1) 

 

 

bu 

yerda 

t-koeffitsent 

riska 

(taqsimlanishni 

normallashtirish 

parametri);  t-berkituvchi  zvenoni  dopusk  chegarasidan  chetga  chiqish 

ehtimolligini  ko’rsatadi. 

 

(1)  formulada  tashkil  etuvchi  zvenolarning  o’lchamlarini  yoyilish 

maydoni 

i 

ularni tayyorlagandagi  dopusklariga  TA

i

  teng. 

 

Amaliy  hisoblashda  yoyilish  maydoni 

  chegaralanadi,  va  bu 

chegara  o’rta  kvadratik  kattalik 

  ga  bog’liq  holda 

t   ga  teng  qilib 

olinadi: 

 

18 

 

t

t

L

t

L

cp

cp

2

)

(

)

(

 

bu  yerda 

cp

L

-  tasodifiy  o’lchamlarini  o’rta  kvatratik  qiymati  t

L

i

-

L

cp

)

  -  taqsimlanishning  normallashtirish  parametri  yoki  koeffitsient 

riska; 

Hisoblash  vaqtida  L  ning  qiymatini  dopusk  T  chegarasidan  chiqish 

ehtimolligiga  R (risk) qarab  ning qiymati  qabul qilinadi. 

Berkituvchi  zvenoning  o’lchamlari  normal  taqsimlanish  qonuniga 

tug’ri  kelsa  t=3 deb qabul qilinadi va bu holda 0,27% dopusk chegarasidan 

chiqish  riski bor. 

1000 dona detalga  ishlov berilsa  3 donasi yaroqsiz  bo’lishi mumkin. 

Odatda,  o’lchamli  zanjirlarni  hisoblashda  (1)  formula  o’rniga 

quyidagi  ifoda ishlatiladi: 

 

,

2

,

1

1

1

2

0

m

i

i

TA

 (2) 

 

Odatda,  berkituvchi  zvenoning  yoyilish  egri  chizig’i  Gauss  qonuniga 

mos simmetrik  shaklga  ega. 

Yo’nish uchun 

 

ESA

0

=E

m

  A

0

Q

0

/2 

 

EJA

0

=E

m

  A

0

-

0

/2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

V.  O’lchamli  zanjilarni  To’liqsiz   o’zaro  almashinish   usuli   bilan 

EHMda  hisoblash  uchun  masalalar. 

 

1.Masala.  Ehtimollik  usuli  bilan  berkituvchi    zvenoning    yeyilish  

maydonini (dopuskasini) hisoblash. (Teskari masala). 

 

19 

 

1.1.  Masalaning  qo’yilishi: 

Tashkil 

etuvchi 

zvenolar 

o’lchamlarini  taqsimlanish  qonuni 

no’malum  bo’lgan  holda  ehtimollik  hisoblash  usuli  bilan  quyidagi 

masalani  yeching: 

1-rasmda 

ko’rsatilgan  detal  uchun  berkituvchi    zvenoning  

parametrlari  maksimum  va  minimum  usuli  yerdamida  aniklansin; 

berkituvchi  zveno  A0  ning  nominal  o’lchami,  uning  dopuskasi    TA0,  

chegaraviy  chetga  chikishlar  ESA0  va  EJA0  va  dopusk  maydoni  urtasining  

koordinatasi  YesA. 

     Tashkil  etuvchi zvenolarning  qiymatlari  berilgan: 

 

A1=35mm,    A2=60mm,    A3=20mm,      A4=40mm,    YeS35=Q0.16mm,    

EJ35=0, 

ES60=0, EJ60=-0.30mm, ES20=Q0.13mm, EJ20=0, YeS40=Q0.16mm, 

EJ40=0. 

 

 

 

 

1-rasm. 

1.2. Qo’yilgan  masalaning  blok sxemasi. 

 

 

boshlandi 

 

 

20 

 

 

 ESA1,ESA2,ESA3,ESA4, 

                                        EJA1,EJA2,EJA3,EJA4, 

 

 

 

A0=5; ECAO=-0,245;  ECW0=ECAO 

 

 

 

W0=1,2*SQR(ESA1^2+EJA1^2+ESA2^2+ 

+EJA2^2+ESA3^2+EJA3^2+ESA4^2+EJA4^2) 

 

 

ESA0=ECW0+W0/2 

EJAO=ECAO-W

0

/2 

 

                                

 

A0;TA0;ESA0;EJAO;ECA0;W0 

 

 

 

 

                  TAMOM 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Qo’yilgan  masalaning  beysik  dasturlash   tilidagi  dasturi. 

 

10 REM 

20  INPUT  "Tashkil  etuvchi  zvenolarning  chegaraviy  chetga  chiqishlarini 

kiriting";  YeSA1,  EJA1, ESA2,  EJA2, ESA3,  EJA3, YeSA4,  EJA4 

 

21 

25 A0=5  

30 ECAO=-0,245 

35 ECW0=ECAO 

40 W0=1,2*SQR(ESA1^2+EJA1^2+ESA2^2+ 

+EJA2^2+ESA3^2+EJA3^2+ESA4^2+EJA4^2) 

50 ESA0=ECW0+W0/2 

60 EJAO=ECAO-W

0

/2 

70 PRINT  "Berkituvchi  zvenoning  o’lchami A0=";A0;"mm" 

80 PRINT    "CHegaraviy     chetga     chiqishlari     ESA0=";ESA0;"mm;" 

90 PRINT  "EJAO=";EJAO;"mm" 

100 PRINT "Berkituvchi  zvenoning  yoyilish  maydoni  W0=";W0;"mm" 

110 END 

 

1.4. Olingan  natijalar 

 

   Berkituvchi  zvenoning  o’lchami  A0=5mm 

   Berkituvchi  zvenoning  dopuskasi  TA0=0,75mm 

   CHegaraviy    chetga     chiqishlari  ESA0=-0.007 mm;  EJAO=-0.484 mm 

    Berkituvchi  zvenoning  yoyilish  maydoni  W0=0.477mm 

 

     2.Masala.  Tashkil etuvchi zvenolarning  dopuskalarini hisoblash; 

2.1. Masalaning  qo’yilishi. 

 

Quyida  keltirilgan  misol  shartlari  uchun  chiziqli  o’lchamlarning 

dopuski va chegaraviy  chetga  chiqishlarini  ehtimollik  usuli bilan aniqlang: 

     2-rasmda  ko’rsatilgan    tishli    uzatma    korpusining    ajratilgan  kism 

detallarini  chizikli  o’lchamlarining  A0  zazorni    1.0    dan    0.75  gacha 

chegarada  ta’minlash  uchun  zarur  bo’lgan  dopusklarni  va    chegaraviy 

chetga  chiqishlarni  aniqlang. 

 

 

CHiziqli o’lchamlar  berilgan: 

 

A1=140mm,  A2=5mm,   A3=101mm,   A4=50mm, A5=5mm 

 

 

 

22 

 

2-RASM. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Qo’yilgan  masalaning  blok sxemasi. 

 

 

boshlandi 

 

 

23 

A1,A2,A3,A4,A5 

 

 

AOq1,  TAOq0,75,  EJAOq0, 

ESAOq0.75,  ECAOq0.375 

 

 

TCPqTAO/(1.2*SQR(6-1)) 

 

 

 

ESA1q0,  EJA1q-0.25, ESA2q0,  EJA2q-0.075,   

ESA3qQ0.22,   EJA3q0,  YeSA4qQ0.16,  EJA4q0,  

ESA5q0,  EJA5q-0.075 

 

 

 

W0q1,2*SQR(ESA1^2QEJA1^2QESA2^2Q 

QEJA2^2QESA3^2QEJA3^2QESA4^2QEJA4^2) 

 

 

                               Tsr;  ESA1;EJA1;ESA2;EJA2;ESA3; 

                                EJA3;ESA4;  EJA4;ESA5;EJA5;  W0 

                                      

 

 

tamom 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Masalaning  beysik   dasturlash   tilidagi  dasturi. 

 

10 REM 

20 INPUT  "CHiziqli o’lchamlarni  kiriting";A1,A2,A3,A4,A5 

30 AO=1: TAO=0.75:  EJAO=0: ESAO=0.75:  ECAO=0.375 

 

24 

40 LET TCP=TAO/(1.2*SQR(6-1)) 

50 ESA1=0:  EJA1=-0.25: ESA2=0: EJA2=-0.075:  ESA3=+0.22:  EJA3=0 

60 YeSA4=+0.16:  EJA4=0 

70 ESA5=0:  EJA5=-0.075 

80 W0=1.2*SQR(ESA1^2+EJA1^2+ESA2^2+ 

+EJA2^2+ESA3^2+EJA3^2+ESA4^2+EJA4^2) 

90 PRINT  "O’rtacha  dopuskning  kattaligi  Tsr=";  Tsr 

100  PRINT   "Tashkil  etuvchi zvenolarning  chegaraviy  chetga  chiqishlari.   

110 PRINT “ESA1="  ;ESA1;"mm;"  "EJA1=";EJA1;"mm" 

120 PRINT "ESA2=";ESA2;  "EJA2=";EJA2 

130 PRINT "ESA3=";ESA3;  "EJA3=";EJA3 

140 PRINT "ESA4=";ESA4;  "EJA4=";EJA4 

150 PRINT "ESA5=";ESA5;  "EJA5=";EJA5 

160  PRINT  "Berkituvchi  zveno  o’lchamlarining  yoyilish  maydoni  W

0

="; 

W

0

 

170 END 

2.4. Olingan  natijalar 

          O’rtacha  dopuskning  kattaligi  Tsr=0.28 mm 

Tashkil  etuvchi  zvenolarning  chegaraviy  chetga  chiqishlari 

ESA1=0;  EJA1=-0.40 mm   

ESA2=0;  EJA2=-0.12mm 

ESA3=+0.35;  EJA3=0mm   

ESA4=+0.25;  EJA4=0mm 

ESA5=0;  EJA5=-0.12mm 

       Berkituvchi  zveno  o’lchamlarining  yoyilish  maydoni  W

0

=0.734 mm 

 

 

 

Adabiyotlar  : 

 

1.  Matalin   A.A.  Texnologiya  mashinostroeniya.-L.: 

Mashinostroenie,  1985. 

2.  Omirov A.Yu. Mashinasozlik  texnologiyasi  asoslari. 

Namangan,  1999y.