Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

va sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining qiymati  bilan  aniqlanadi. 
Sanoatning  tarmoq  tarkibi  -  mamlakatning  industrial  rivojlanish  darajasi  va 
iqtisodiy  mustaqilligini,  sanoatning  texnik  qurollanganlik  darajasi  va  tarmoqning 
                                                 
1
 Миллий даромад 

---

 
61 
iqtisodiyotdagi  bosh  rolini  ifodalaydi.  Sanoatning  takomillashgan  tarmoq  tarkibi 
sanoat  ishlab  chiqarishining  samaradorligini  Harakterlaydi.  Sanoat  tarkibidagi  ijobiy 
o’zgarishlar  sanoat  ishlab  chiqarishida  ilg’or  tarmoqlar  hissasi  ortayotganligi  tarmoq 
ichki 
tarkibining  takomillashayotganligini  va  tarmoqda  ishlab  chiqarishning 
rivojlanib  borayotganiligini  ko’rsatadi. 
Sanoat  tarmoqlarining  o’zaro  aloqadorligi  va  proportsiyalari  ishlab  chiqarish 
usuli  va  boshqa  ko’plab  omillarga  bog’liq.  Sanoat  tarmoq  tarkibining  o’zgarishiga 
ta’sir qiluvchi  omilllar: 
1. 
Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va uning  natijalarini  ishlab chiqarishga  tadbiqi; 
2. 
Ijtimoiy  mehnat  taqsimoti  darajasi,  ishlab  chiqarishning  ixtisoslashuvi  va 
kooperatsion aloqalarning  rivojlanganligi; 
3. 
Aholining  mahsulotlarga  bo’lgan ehtiyojining  o’sishi; 
4. 
Sanoatning  rivojlanishi  uchun  mavjud  iqtisodiy,  ijtimoiy-siyosiy  shart-
sharoitlar; 
5. 
Mamlakatning  tabiiy  resurs salohiyati. 
Sanoat  tarmoqlari  klassifikatsiyasi  asosida  quyidagi  asosiy  iqtisodiy  belgilar 
yotadi:  a)  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarning  iqtisodiy  vazifasi;  b)  mahsulotning 
ishlab  chiqarish  jarayonlarida  qo’llanish  Harakteri;  v)  ishlab  chiqarilayotgan 
maqsadli  mahsulotlarning  bir  xilligi;  g)  qayta  ishlanadigan  xom-ashyoning 
umumiyligi;  d)  qo’llanilayotgan  texnologiyalarning  o’xshashligi;  ye)  mehnat 
predmetlariga  ta’sirining  Harakteri  va boshqalar. 
Sanoat  ishlab  chiqarishi  mahsulotining  iqtisodiy  vazifasi  sanoatning  tarmoq 
tarkibiga  mos  kelmaydi,  chunki  tarmoqda  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning 
natural  shakli  ko’pincha  uning  iqtisodiy  vazifasini  belgilab  bermaydi.  SHuning  uchun 
ham  sanoat  tarmoqlarini  milliy  hisob  tizimida  klassifikatsiyalashda,  ularni  yirik 
tarmoqlarga  birlashtirishda  quyidagi  belgilar  asos  qilib  olinadi:  a)  ishlab 
chiqarilayotgan  mahsulotlarning  o’xshashligi  (mashinasozlik,  yoqilg’i,  oziq-ovqat, 
qurilish  materiallari  sanoati),  xom-ashyoning  umumiyligi  (metalni  qayta  ishlash  va 
yog’ochni  qayta  ishlash),  qo’llanilayotgan  texnologiyaning  o’xshashligi  (kimyo 
sanoati).  Tarmoqlar  katta  qismining  belgisi  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarning 
maqsadli vazifasidir. 
Mehnat  predmetlariga  ta’sirning  Harakteriga  qarab  sanoat  ikkita:  qazib  beruvchi 
va  ishlov  beruvchi  sanoat  guruhlariga  bo’linadi.  Qazib  beruvchi  sanoat  tarkibiga 
xom-ashyo,  yoqilg’i  (er  ostidan  qazib  olinadigan)  o’rmon  va  suv  havzalari  kiradi. 
Ishlov  beruvchi  sanoat  tarmoqlariga  xom-ayoshni  qayta  ishlovchi  sanoat  tarmoqlari 
kiradi.  Xom-ashyoni  ishlatish  holatiga  ko’ra  ishlov  beruvchi  sanoat  mahsulotlarini 
qayta  ishlovchi  (qora  va  rangli  metallar  ishlab  chiqarish  va  boshq.)  va  qishloq 
xo’jalik  mahsulotlarini  qayta  ishlovchi  (go’sht-sut,  qand,  ip-gazlama  va  boshq.) 
sanoat tarmoqlariga  bo’linadi. 
Ijtimoiy  ehtiyojlarining  yangi  shakllari  rivojlanishi,  yangi  andozadagi  texnika 
turlaridan  foydalanishga  o’tish,  mutlaqo  yangi  texnologik  jarayonlardan  foydalanish 
iqtisodiyot  proportsiyalarida  ham  muhim  o’zgarishlarga  olib  kelmoqda-ki,  bu  ikki 
yo’nalishda: 
a) iqtisodiyotning 
bosh 
anhanaviy 
tarmoqlarini 
rekonstruktsiyalash 
va 
modernizatsiyalash; 

---

 
62 
b)  iqtisodiyotning  yangi  ilm  talab  sektorida  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarni 
mutlaqo yangi  mahsulotlar  bilan  almashuvi  asosida bormoqda. 
Iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda  bugungi  kunda  malakali  ishchi  kuchi  va 
ishlab 
chiqarish 
texnikasining 
yetarliligi,  tovarlarga  va  xizmatlarga  to’lov 
qobiliyatiga  ega  talabning  cheklanganligi  Harakterlidir.  SHuning  uchun  ham  metallar 
ishlab  chiqarish,  butlovchi  qism,  detalь  va  jihozlar  ishlab  chiqarishni  ko’paytirish 
zaruriyati  yo’q  bo’lib,  aksincha  dastgohlar  parki  va  boshqalar  ko’pgina 
mamlakatlarda  qisqarmoqda. 
Tarkibiy  o’zgarishlarning  asosiy  maqsadi  -  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlar va 
ishlab  chiqarishning  sifat  ko’rsatkichlarini  yuksaltirish,  ishlab  chiqarishda  resurslarni 
tejashni  kuchaytirish,  xo’jalik  tizimi  jarayonlarini  intensifikatsiyalash,  yangi  ilmtalab 
sohalarning  rivojlanishini  tezlashtirishdir.  Tarkibiy  o’zgarishlar  ishlab  chiqarish 
sohalarida  va  tarmoq  bo’limlarida  ham  yuz  bermoqda.  Ayni  vaqtda,  tarkibiy 
o’zgarishlar  makrodarajada  -  asosan  anhanaviy  xo’jalik  tarmoqlari,  kichik  tarmoqlar 
va ishlab  chiqarish turlarida  ham qayta o’zgarishlarga  olib kelmoqda. 
Moddiy  ishlab  chiqarishda  sanoat  tarkibida  birinchi  navbatda  mashinasozlikda 
(ilmiy-texnika  yutuqlari  keng  qo’llanilayotgan)  xom-ashyo,  energiya,  mehnat 
sarflarining  qisqarish tendentsiyasi  oqibatida eng yangi  ilmtalab  sohalar o’smoqda. 
Qazib  beruvchi  sanoatning  hissasini  qisqarish  jarayoni  (razvedka,  burg’ulash  va 
neft-gaz  qazib  chiqarish  va  boshqa  Harajatlarning  ortishiga  qaramay)  saqlanib 
qolmoqda.  Eng  yangi  samarali  texnologik  jarayonlar,  mikroprotsessorlar  va 
mikrosxemalar  joriy  etilishi  natijasida  ishlab  chiqarish  jarayonlaridagi  ishchi  kuchlari 
bo’shamoqda. 
Ilmiy-texnik  progressning  bosh  yo’nalishi  kompleks  avtomatlashtirish  va 
«insonsiz»  texnolgiyalarning  ishlab  chiqarishga  tadbiqi  bo’lib,  alohida  mashinalar  va 
jihozlar  ishlab  chiqarish  emas  balki,  qishloq  xo’jaligi,  qurilish,  foydali  qazilmalarni 
qazib  olish,  ombor  xo’jaligi  va  boshqa  tarmoqlar  uchun  butun  boshli  mashinalar 
tizimini  yaratish  va tadbiq etishdir.