Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 I.A.Karimov  «
O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» - T.: 1993, 26-bet. 

---

 
21 
aloqa  (kommunikatsiya  tizimi),  savdo  va  umumiy  ovqatlanish,  moddiy  texnika 
ta’minoti  (logistika); 
b)  nomoddiy  yoki  ijtimoiy-madaniy  sohalar  -  ya’ni  madaniyat,  ta’lim  tizimi, 
sog’liqni  saqlash,  fan,  boshqaruv  uy-joy  va  kommunal  xizmat,  xizmat  ko’rsatish 
(servis) va axborotlar tizimidir. 
Iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  shuni  ko’rsatmoqdaki  XX 
asrning  50-yillaridan  boshlab  ITI  ta’sirida  moddiy  sohalardagi,  chuqur  sifat 
o’zgarishlari 
ijtimoiy-iqtisodiy 
sohalar 
taraqqiyotiga 
yoki 
iqtisodiyotning 
ijtimoiylashuviga  kuchli  ta’sir  etmoqda.  Natijada,  moddiy  sohalarga  nisbatan 
«murakkab  -  servis»  sohalarining  YaMM  dagi  hissasi  o’zluksiz  ortib  bormoqda.  Bu 
jarayon  deyarli  barcha  bozor  iqtisodiyoti  mamlakatlari  uchun  xos  bo’lib  ishlab 
chiqarish  kuchlari  rivojlanishi  va  taraqqiyotida  hamda  ularni  mamlakatlar,  mintaqalar 
va xalqaro ko’lamda hududiy joylashishida  ham o’zgarishlarni  yuzaga  keltirmoqda. 
Mehnat  unumdorligi  jamiyat  taraqqiyotida  muhim  o’rin  tutadi  va  ishlab 
chiqarish 
jarayonida 
kishilar 
mehnatidan 
foydalanish 
samaradorligini 
va 
mahsuldorlik 
ko’rsatkichlarini  ifodalaydi.  Ishlab  chiqarish  tarmoqlari  va 
korxonalarida  mehnat  unumdorligi  yalpi  yoki  sof  mahsulotni  o’rtacha  ishlovchilar 
soniga  bo’lish  orqali  bir  ishlovchi  hisobiga  yaratilgan  mahsulot  sifatida  aniqlanadi  va 
bu  mehnat  unumdorligining  ko’rsatkichi  hisoblanadi.  Jamiyat  miqyosida  esa  mehnat 
unumdorligi  olingan  milliy  daromadning  moddiy  ishlab  chiqarishda  ishlovchilar 
soniga  bo’lish  orqali  hisoblanadi.  Mehnat  unumdorligining  o’sishi  mahsulot  birligiga 
bo’lgan  mehnat  sarfining  kamayishidir.  Mehnat  unumdorligining  o’sish  jarayoni 
iqtisodiyotning  turli  tarmoqlaridagi  majmuali  omillar  bilan  bog’liq  bo’ladi. 
 
CHunonchi,  bu  jarayon  sanoat  tarmoqlaridagi  siljishlar,  ilmiy-texnik  imkoniyat 
darajasining  kengayishi,  yangi  texnologiyani  doimiy  joriy  etish,  ishlab  chiqarish  va 
mehnatni  tashkil  etish,  yangi  foydali  resurslarni  o’zlashtirish  va  korxonalarni  ishga 
tushirish,  boshqarish  tizimini  takomillashtirib  borish  bilan  bog’liq.  Agrosanoat 
majmuasida 
(agrobiznes) 
ishlab 
chiqarishni 
mexanizatsiyalashtirish 
va 
avtomatlashtirish,  samarali  texnologik  jarayonlarni  qo’llash,  dehqonchilik  va 
chorvachilikni  industrial  asoslarga  ko’chirish,  qurilishda-qurilish  industriyasini 
yanada 
rivojlantirishdan 
iboratdir. 
Yuqoridagi 
jarayonlar 
ijtimoiy 
mehnat 
unumdorligini  o’sish  sur’atini  tezlashtiradi  va  ayni  vaqtda  mamlakatlar  milliy  xo’jalik 
tizimining  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotiga  kuchli  turtki  beradi. 
Jamiyat  iqtisodiy  va  ijtimoiy  ehtiyojlarining  o’sib  borishi  jarayoni  - 
mamlakatlarning  iqtisodiy  taraqqiyoti  darajasining  rivojlanib  borishini  taqozo  qiladi. 
Iqtisodiy  taraqqiyot  darajasi  ishlab  chiqarish  va  iste’molining  aholi  jon  boshiga 
to’g’ri  keluvchi  hajmi  bilan  belgilanadi  hamda  iqtisodiy  ehtiyojlar  iqtisodiyot 
taraqqiyot  darajasiga  uyg’unlashgan  bo’ladi.  Ma’lumki,  jamiyat  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
ehtiyojlari  doimiy  o’sib  borishi  ishlab  chiqarishni  barqaror  rivojlantirib  borishni 
taqozo  qiladi.  Jamiyatning  ehtiyojlari  ayrim  shaxslar  ehtiyojlari  yig’indisidangina 
iborat  emas,  balki,  ijtimoiy  munosabatlar  hosilasi  sifatida,  butun  jamiyat 
manfaatlarini  ifoda  etadi.  Jamiyat  a’zolarining  o’sib  borayotgan  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
ehtiyojlarini  qondirish,  pirovard  natijada,  ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi 
bilan  bog’liq jarayondir. 

---

 
22 
Davlat  monopolistik  mulki  va  iqtisodiyotni  rivojlantirish  jarayoni  ishlab 
chiqarish  kuchlarining  barqaror  taraqqiyotida  muhim  o’rin  tutadi.  Davlat 
monopolistik  mulki  davlat  byudjeti  hisobidan  hamda  ayrim  korxonalar,  hatto 
tarmoqlarning  milliylashtirilishi  (davlatlashtirilishi),  korxonalar  aktsiyalarini  bir 
qismini  sotib  olinishi  orqali  shakllantiriladi.  Davlat  monopolistik  mulki  iqtisodiyotni 
barqarorlashtirish  omilidir.  Davlat  asosan  sinish,  bankrot  arafasidagi  korxonalarni, 
kam  daromadli  korxonalarni,  inqirozga  yoki  turg’unlikka  uchragan  tarmoqlarni  sotib 
oladi  va  yirik  investitsiya  sarflaydi.  Ayni  vaqtda,  davlat  ilmiy-texnika  tadqiqotlari 
bilan  bog’liq  harbiy  sanoat  majmualari,  o’ta  zamonaviy  sanoat  tarmoqlari,  hatto 
infrastrukturaning  ma’lum  sohalarini  doimiy  sur’atda  rag’batlantirib  turadi.  CHunki, 
iqtisodiyot  tarmoqlari  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  shakllari  (monopoliyalar, 
trestlar,  kontsernlar,  firmalar,  korxonalar,  shirkatlar  va  boshqalar)  davlatning  bevosita 
qo’llab quvvatlashi  va iqtisodiy yordamisiz rivojlana  olmaydi.   Davlat 
yirik 
korxonalarni,  o’ta  yangi  zamonaviy  tarmoqlarni  barpo  qiladi  va  ularning 
rivojlanishiga  imkoniyatlar  yaratadi.  SHuningdek,  davlatning  iqtisodiy  faoliyatida 
subsidiyalar,  Yengil  shartlarda  kredit  -  qarzlar  berish,  kapital  sarflashga,  soliqlarni 
kamaytirish  ham  muhim  o’rin  egallaydi.  Davlatning  iqtisodiyotga  faol  aralashuvi 
(AQSH,  Germaniya,  Frantsiya,  Yaponiya,  Buyuk  Britaniya  va  boshqalar)  ishlab 
chiqarish  kuchlarining  rivojlanishiga,  iqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlashga  hamda 
mamlakat  iqtisodiy-ijtimoiy  taraqqiyot darajasining  yuksalishiga  olib keladi. 
Ishlab  chiqarish  monopolizmi  va  davlatning  antimonopolistik  tadbirlari.  XIX  asr 
oxiri  XX  asr  boshlarida  yerkin  raqobat  negizida  kapital  va  ishlab  chiqarishning 
to’planishi  hamda  markazlashuvi  sifat  jihatidan  yangi  jarayonlarni  yuzaga  keltirdi. 
Ijtimoiy  ishlab  chiqarishning  katta  qismi-  yirik  korxonalarda  to’plandi.  Natijada, 
mahsulotlar  ishlab  chiqarishning  katta  qismi  monopoliya  qilib  olindi  va  shu  tariqa 
ishlab  chiqarish  monopolizmi  yuzaga  keldi.  Monopoliyalar  ishlab  chiqarishning  katta 
qismini  tuplab,  mamlakat  iqtisodiyotining  bir  yoki  bir  necha  tarmoqlarini o’z ta’siriga 
olishi,  bozorda  narx-navoni  belgilashi  va  monopol  mavqeidan  foydalanib  monopol 
yuqori  foydani  o’zlashtirishi  bilan  xarakterlanadi.  Ishlab  chiqarish  monopoliyalari 
kartel,  sindikat,  trest,  kontsern,  firma,  assotsiatsiya,  holding,  korporatsiyalar 
shakllaridadir.  Davlat  ana  shunday  yuqori  monopol  olish  bilan bog’liq monopoliyalar 
faoliyatini  cheklash  maqsadida  antimonopolistik  tadbirlar  majmuasini  amalga 
oshiradi.  Bunday  tadbirlarga  davlatning  monopoliyalarga  nisbatan  soliq  siyosati, 
imtiyozli  kreditlar  berishi,  davlat  buyurtmalarini  qisqartirishi  va  boshqalar  kiradi. 
Ushbu  tadbirlar  mamlakatni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishi  va  valyuta-moliya  tizimini 
barqarorlashtirish  imkoniyatlarini  yuzaga  keltiradi.