Namangan muhandislik – qurilish instituti sirtqi bo’lim iqtisodiyot kafedrasi

Global bozorining tuzilishi
Jahon bozori umuman olganda juda boy va murakkab tuzilma bilan tavsiflanadi. Uning tuzilishining tavsifi tanlangan mezonlarga bog'liq. Bozor tuzilishi va tizimini tavsiflash uchun quyidagi mezonlarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
1. Tovar va xizmatlarning xalqaro bozori.
2. Xalqaro kapital bozori (valyuta bozori, kredit)
3. Jahon texnologiya bozori.
4. Jahon mehnat bozori.
Geografik joylashuviga koʻra: - Yevropa bozori, - Osiyo bozori, - Shimoliy Amerika bozori, - Afrika bozori va boshqalar.
Jahon bozori mamlakatlar o'rtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari sohasidir. Jahon bozorining shakllanishi milliy iqtisodiyotlarning rivojlanishi bilan bog'liq. Jahon bozorining toifalari “tovar”, “yalpi talab”, “ umumiy ta'minot”, “jahon narxi” va boshqalar.
Yalpi talab va taklif milliy va xalqaro miqyosdagi barcha tovarlarni ishlab chiqarish hajmini qandaydir umumlashtirilgan jahon bahosiga qarab tavsiflaydi. Ular ichki va jahon bozorlaridagi talab va taklifni hisobga olgan holda shakllantiriladi. Jahon narxlari jahon bozoridagi talab va taklif nisbati bilan belgilanadi. Tashqi savdoga jalb qilingan va jalb etilmagan tovarlarni farqlang. Qabul qilinadigan tovarlarga qazib olish, ishlab chiqarish sanoati, qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi va boshqalar kiradi. kommunal xizmatlar, qurilish, ulgurji va chakana savdo, majburiy ijtimoiy xizmatlar, shuningdek tez buziladigan (tabiiy sut, suyuq sut va boshqalar) va / yoki ishlab chiqarish o'z mamlakatida arzonroq bo'lgan katta hajmli mahsulotlar (g'isht ishlab chiqarish va boshqalar). Tashqi savdo aylanmasiga jalb qilingan tovarlar eksport qilinadigan (mamlakatdan olib chiqiladigan) va import qilinadigan (mamlakatga olib kiriladigan) tovarlarga bo'linadi.
Jahon iqtisodiyotida quyidagi ishlab chiqarish omillari ajralib turadi: mehnat, yer, kapital va texnologiya. Mehnat omili ostida ular foydali natijaga erishish uchun insonning jismoniy va aqliy faoliyatini anglatadi. Yer - tabiatning ishlab chiqarish faoliyati uchun inson ixtiyorida beradigan barcha narsa. Kapital - moddiy boyliklarni yaratish uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish, pul, tovar ko'rinishidagi to'plangan zaxira. Texnologiya - amaliy maqsadlarga va tadbirkorlik qobiliyatiga erishishning ilmiy usullari. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish omillari kelib chiqishiga ko'ra asosiy (tabiiy yoki bekorga yoki deyarli hech narsaga berilgan) va rivojlangan (intensiv izlanishlar va investitsiyalar natijasida olingan: texnologiya, infratuzilma, malakali kadrlar)ga bo'linadi. ). Ixtisoslashuv darajasiga ko'ra ishlab chiqarish omillari umumiy (turli tarmoqlarda qo'llanilishi mumkin) va maxsus (bir tarmoqda qo'llaniladigan yoki tor tovarlar guruhini yaratish uchun) bo'linadi.
Rivojlangan va maxsus omillarning yaxshi ta'minlanishi ularni takomillashtirish bilan mamlakatning jahon iqtisodiyotida yetakchi o'rinni egallashini kafolatlaydi. Agar ilgari kuchlar muvozanatiga resurslarning mavjudligi, keyinchalik ishlab chiqarish darajasi, milliy ishlab chiqarish samaradorligi sezilarli darajada ta'sir qilgan bo'lsa, hozirgi vaqtda jahon iqtisodiyotida kuchlar muvozanatining eng muhim omillari ilmiy va texnologik inqilob, sanoat ishlab chiqarishi strukturasining moslashuvchanligi, xomashyo manbalarining mavjudligi, iqtisodiyotga davlat aralashuvi va transmilliy korporatsiyalar faoliyatining tartibga solinishi.
“Jahon bozori”ni jahon xo’jaligining makroiqtisodiy tuzilishi nuqtai nazaridan ko’rib chiqsak, uni milliy bozorlar va mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashgan guruhlari bozorlari yig’indisi sifatida aniqlash kerak. Ularning har birini jahon bozoriga kiritish darajasi har bir mamlakatning jahon mehnat taqsimotiga (MRT) qo'shilish turi va darajasi bilan belgilanadi va uning umumiy hajmidagi tegishli ulush bilan ifodalanishi mumkin. Bu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda muhimdir, chunki u jahon iqtisodiyotida iqtisodiy qonuniyatlarning amal qilishining ob'ektiv shart-sharoitlari milliy iqtisodiyotlar ta'sirida shakllanganligini va bu ta'sir muvozanatli ekanligini tasdiqlaydi. Bu, birinchi navbatda, tovarlarning milliy qadriyatlari asosida jahon narxlarining shakllanishida namoyon bo'ladi (iqtisoddagi "kichik" va "katta" mamlakatlar tushunchasini eslang).
Jahon xo’jaligi sub’ektlari nuqtai nazaridan jahon bozori – bu yalpi talab va yalpi taklifni taqdim etuvchi jahon xo’jaligi sub’ektlari (ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, vositachilar va ularning munosabatlarini ta’minlovchi tashkilotlar) tizimidir. Va nihoyat, siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan qaraganda, “jahon bozori” jahon xo’jaligi sub’ektlari o’rtasida tovar va xizmatlarni sotish va sotib olish aktlari yig’indisidir.
Zamonaviy jahon bozori uzoq vaqt davomida rivojlandi tarixiy rivojlanish ayrim yetakchi davlatlarning ichki bozorlariga asoslangan. Bu mamlakatlarning bozor munosabatlari asta-sekin milliy-davlat doirasidan chiqib ketdi. Jahon bozori barqaror tovar-pul munosabatlarining faoliyat sohasidir umumiy tarkibi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi va rivojlanishiga hamda mamlakatlar oʻrtasidagi ishlab chiqarish omillarining oʻzaro taʼsiri jarayoniga asoslangan jahon xoʻjaligi. Jahon bozori barcha milliy bozorlarni birlashtiradi.
Jahon bozorida tovarlarning ma'lum bir tasnifi mavjud:

• 
  1) tovarlar ishlab chiqariladigan xom ashyo turlari bo'yicha;
  
• 
  2) tovarni qayta ishlash darajasiga ko'ra;
  
• 
  3) tovarning maqsadiga ko'ra;
  
• 
  4) tovarning xalqaro savdodagi o‘rniga ko‘ra.
  

Mineral xom ashyo bozorlari, tayyor mahsulotlar bozorlari, qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari bozorlari, xalqaro xizmatlar bozorlari jahon savdosi uchun eng muhim hisoblanadi.
Jahon bozori - bu tovar ayirboshlash yo'li bilan bog'langan ma'lum mamlakatlar bozorlari yig'indisidir. Jahon bozorida tovar ayirboshlash kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlovchi jarayondir.
Jahon bozori quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

• 
  -on - o'z mahsulotlarini bozorga chiqarishni izlashda milliy doiradan tashqariga chiqqan tovar ishlab chiqarish toifasi;
  
• 
  -jahon bozori moddiy ne'matlar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lib, u o'z mahsulotlarini sotishni izlab, milliy chegaralardan tashqariga chiqdi;
  
• 
  - talab va taklif ta'sirida nafaqat ichki, balki tashqi tomondan ham moddiy ne'matlarning mamlakatlar va ularning guruhlari o'rtasidagi harakatida namoyon bo'ladi;
  
• 
  - jahon savdosida ishtirok etuvchi har bir ishlab chiqaruvchiga jamiyat nuqtai nazaridan cheklangan mahsulotlardan samarali foydalanish imkoniyatini ta'minlaydi; iqtisodiy resurslar, ular qayerda yanada oqilona qo'llanilishi mumkinligini ko'rsatib; shu bilan birga, iqtisodiyotda tanlash muammosi endi shaxs darajasida hal etilmaydi iqtisodiy tizim, va ko'proq global miqyosda - global miqyosda;
  
• 
  - raqobatbardosh narxlarda xalqaro sifat standartini ta'minlashga qodir bo'lmagan mahsulotlarni rad etib, dezinfektsiyalash funktsiyasini bajaradi.
  

Jahon bozorida ayirboshlash bosqichida bo'lgan mahsulot yalpi talab va yalpi taklifning o'rtacha parametrlari haqida hisobot beruvchi axborot funktsiyasini bajaradi, bu orqali har bir ishtirokchi o'z ishlab chiqarish parametrlarini baholashi va moslashtirishi mumkin.
Jahon bozori davlatlararo tovar ayirboshlash sohasi sifatida harakat qilib, ishlab chiqarishga teskari ta'sir ko'rsatadi, unga nima, qancha va kim uchun ishlab chiqarish zarurligini ko'rsatadi. Shu ma’noda jahon bozori ishlab chiqaruvchiga nisbatan birlamchi bo‘lib, xalqaro iqtisodiyotning markaziy kategoriyasi hisoblanadi.