Наманган муҳандислик-технология институти Муҳандислик-технология факультети

4. Кредиттизимиҳақидатушунчаваунингтаркибийқисми.
Кредиттизими деб кредитмуносабатлармажмуасивакредитмуносабатларниташкилқилувчиваамалгаоширувчикредитинститутларйиғиндисигаайтилади.
Кредиттизимиорқалиҳуқуқийва жисмонийшахсларнингвақтинчабўшмаблағларийиғиладива корхона, ташкилотларга, аҳолига, давлатгавақтинча фойдаланишга берилади.
Кредиттизимибир неча бўғинларданиборат бўлишимумкин. Маблағларнижалбқилишиватақсимланишгақарабкредиттизимибўғинлариўзхусусиятларигаегабўлади.
Жаҳон амалиётидакредиттизимиўзинингташкилқилиништуригақарабқўйидагигуруҳларгабўлинади:
-Марказий банк;
-Тижорат банклар;
-Махсускредитинститутлар.
Бозор иқтисодиёти шароитидаикки поғоналикредит банк тизимикўпмамлакатлариқтисодиётининг асоси ҳисобланади. Бу Марказий банк, банк институтларива нобанк кредитмуассасаларидир.
Банк институтларигақўйидагибанкларкиради:
-тижорат банклар;
-инвеститсиябанклари;
-жамғармаларжалбқилувчибанклар (Ўзбекистон ҳалқбанки);
-ипотека банки;
-савдобанклари;
Ташқииқтисодий алоқаларбўйичабанклар, тармоқларбўйичаихтисослашганбанкларва бошқалар.
-Нобанк кредитташкилотларга;
-инвеститсия компаниялари;
-суғурта компаниялари;
-нафақава бошқажамғармаларкиради.
Кредиттизиминингтаркибийқисмлари
Кредиттизимида асосийўринни банк институтлари, банк институтларитаркибидаесасалмоқлиўриннитижорат банклариегаллайди. Тижорат банкларикредиттизимининг бошқа 9 бўғинлариганисбатанкўпроқ бўш ресурсларнижалбқиладивакўпмиқдордамижозларгакредитлар беради.
Махсусихтисослашганкредитинститутлари (банклар) тижорат банклари фаолиятинитўлдирадиваулармиллийиқтисодиёт соҳаларинингкамсамарали, кам фойдалитармоқлари (қишлоқ хўжалиги, уй-жой қурилиши, тадбиркорликниривожлантиришва бошқалар) гаенгил шароитдакредитлар беришйўлибиланулар фаолиятинирағбатлантирибривожлантириб боради.
Банклармаълум белгиларигақарабқўйидагитурларгабўлинади:
-Мулк шаклигақараб: актсионер, ноактсионер, кооператив, коммунал, давлат, аралаш, ҳалқаробанкларгабўлинади;
-кредит берувчибанкларга;
-миллиймавқеибўйича: миллийва хорижийбанкларга;
-фаолияткўрсатишивабажарадиганфункцияларигақараб: депозит, универсал, ихтисослашганбанкларгабўлинади:
Актсионер банкларактсионер компанияларсифатидаюзага келганбанкларбўлиб, актсияларчиқариш ҳисобидануларкапиталининг асосийқисмиюзага келтирилади.
Кўпгинаривожланганмамлакатларда банк тизимининг асосийқисминиактсионер банкларташкилқилади:
Ноактсионер банкларпайчилармаблағлари ҳисобиданташкилқилинганбанкларбўлиб, уларбирёкибир неча шахсихтиёридабўлишимумкин.
Майдаишлабчиқарувчилар, ҳунармандларнинг фаолиятиниқўллаб - қувватлашмақсадида кооперативбанкларташкилқилинади.
Бу банкларнингмаблағларииштирокчиларнингмаблағлари ҳисобиданвужудга келтириладивамижозларгауларнинг фаолиятиниривожлантиришучуненгил шароитдакредит берилади.
Коммуналбанкларихтисослашганкредитташкилотларбўлиб, коммуналхўжаликвауй-жой қурилишиникредитлашва молиялаштиришбиланшуғулланади.
Ихтисослаштирилганбанкларнингтурларисифатида инвеститсия, жамғарма, ривожланишватараққиётбанкларини келтиришмумкин.
1-чизма

Кредиттизиминингянабирқисми нобанк кредитмуассасаларибўлиб, улардавлатва корхоналарни молиялаштиришузоқ муддатликредитлашбиланшуғулланади.

Ўзбекистонда нобанк кредитташкилотларитўғрисида қонун лойиҳасикўрибчиқилди. Ундасуғурта компаниялари, нафақа фондларива бошқа фондларнингмаблағлариданоқилона фойдаланишвабумаблағларнингсамарадорлигинитаъминлашмасаласиқўйилганеди.
Ҳар бирмамлакатнингкредиттизимиўзхусусиятигаегабўлиб, ривожланганйирик универсалбанкларитармоқларинингкўплигивахилма-хиллигибиланажралибтуради. Биз юқоридатаъкидлаганимиздек, Ўзбекистонда банк тизимиикки поғоналибўлиб, банклартизиминингбиринчи поғонаси буЎзбекистон РеспубликасиМарказийбанки, иккинчи поғонаси - тижорат банклари, уларнингшўъбаларичет эл банкларишўъбалари ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасибанклартизимини кенгайтирилган ҳолдақуйидаги 1- чизмада келтиришмумкин.