Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

XVIII  asr  oxiri  –  XIX  asr  boshida  xalqaro  munosabatlar.  1789-yilda 
Fransiyada Lyudovik XIV absolyut monarxiyasining qulashiga olib kelgan inqilob 
ro’y berdi. Ushbu voqea inqilobiy Fransiyaga qarshi birlashtirgan butun Yevropani 
harakatga keltirdi. 1791-yil 27-avgustda Saksoniyaning Pilnits qasrida Avstriya va 

---

75 
Prussiya  o’rtasida  deklaratsiya  imzolandi.  1792-yilning  7-fevralida  Fransiyaga 
qarshi Yevropa davlatlarining birinchi koalitsiyasiga (ittifoqiga) asos solindi. 
Fransiyaning o’zida  ushbu  xabar  vatanparvarlik  harakatini keltirib chiqardi. 
Federatlarning  qurollangan  otryadlari  tuzila  boshlandi.  Qonun  chiqaruvchi  majlis 
“Vatan  xavf  ostida!”  deb  e’lon  qildi  va  hujumni  kutib  o’tirmasdan,  Avstriyaga 
urush  e’lon  qildi.  Harbiy  harakatlar  Fransiya  uchun  muvaffaqiyatsiz  boshlandi. 
Avstriya  bilan  ittifoqda  Prussiya  ham  harakatlar  olib  bordi.  Uning  armiyasi 
Fransiyaga  bostirib  kirdi  va  bir  qator  qal’alarni  ishg’ol  etdi.  Biroq,  Fransiya 
qurollanmoqda  va  safarbarlikni  amalga  oshirmoqda  edi.  Va  1792-  yilning  20-
sentyabridayoq  fransuzlar  Valmi  qishlog’i  yonida  prusslarning  hujumini  qaytardi. 
Ushbu  jangdan  so’ng  Fransiyaning  inqilobiy  armiyasi  Belgiya,  Reyn  daryosining 
chap  sohili,  Nitssa  va  Savoyyani  egalladi.  Ushbu  yerlarning  bir  qismi  Fransiyaga 
qo’shib  olindi.  Ammo,  qirolning  qatl  qilinishi  Yevropa  monarxlarini  hayajonga 
soldi.  Koalitsiyaga  Angliya  va Ispaniya  qo’shildi. Rossiya emigrantlar armiyasiga 
moliyaviy  yordam  ko’rsatdi.  Yakobinchilar  diktaturasi  o’matilishi  bilan,  fransuz 
qo’shinlari  1794-  yilning  boshiga  kelib  o’z  davlatining  yerlarini  interventlardan 
tozalashga  erishdi  va  urush  dushman  hududlariga  ko’chirildi.  iyun  oyida  Fleryus 
qishiog’i  (Belgiya)  yonida  fransuzlar  Avstriya  armiyasining  asosiy  kuchlarini  tor-
mor etdi. Koalitsiya (ittifoq) mag’lubiyatga uchradi. 
Fransiyaning  o’zida  esa  9-  termidor  aksilinqilobiy  to’ntarilishi  ro’y  berdi, 
yakobinchilar  diktaturasi  quladi.  Biroq,  ushbu  hokimiyat  almashuvi  ham  uzoqqa 
cho’zilmadi.  Direktoriyaning  o’rniga  Napoleon  Bonapart  keldi  va  o’zining  yakka 
hokimiyatini  o’rnatdi.  Konsullik  va  Birinchi  imperiya  davrida  Fransiya  to’xtovsiz 
urushlar  olib  bordi.  Bosib  olingan  mamlakatlarni  fransuz  mollari  sotiladigan 
bozorlar  va  Fransiya  sanoati  uchun  xomashyo  manbasiga  aylantirish  siyosati  olib 
borildi. 
Shuni  ta’kidlash  lozimki,  Napoleon  olib  borgan  urushlarning  asosiy 
maqsadi,  Yevropada  Fransiyaning  ustunligini  o’rnatish  uchun  kurash  edi. 
Fransiyaga  qarshi  ittifoqlarga  kirgan  mamlakatlar:  Angliya,  Rossiya,  Avstriya  va 
Prussiya  nafaqat  fransuz  gegemoniyasiga  qarshi  kurashdilar,  balki  o’zlarining 

---

76 
maqsadlariga  ham  ega  edilar.  Lekin,  XIX  asr  boshida  xalqaro  munosabatlarning 
markazida Angliya va Fransiya o’rtasidagi raqobat turardi. 
1800-  yilda  ichki  ziddiyatlar  tufayli  Fransiyaga  qarshi  ikkinchi  koalitsiya 
tarqab  ketdi.  1801-  yilda  Rossiya  va  Avstriya  bilan  tinchlik  shartnomalari 
imzolandi.  Natijada  Fransiyaning  hokimiyatini  endilikda  butun  Italiya,  Belgiya, 
Gollandiya va bir qator german knyazliklariga yoyildi. 
1802-  yilda  Amen  shahrida  Angliya  bilan  xalqaro  shartnoma  imzolandi. 
Uning  bandlariga  ko’ra,  Fransiya  va  Angliya  Yevropadagi  tartibni  saqlash 
majburiyatini oldilar. Biroq, tinchlikning umri qisqa bo’ldi. Va 1803- yilda harbiy 
harakatlar  qaytadan  boshlanib  ketdi.  1805-  yilda  Yevropa  davlatlarining  uchinchi 
koalitsiyasi  (ittifoqi)  shakllandi.  Unga  Angliya,  Rossiya,  Avstriya  va  Neapolitan 
qirolligi kirdi. 
1805-  yil  21-  oktyabrda  Trafalgar  bumi  yonidagi  jangda  admiral  Nelson 
qo’mondonligidagi  ingliz  floti  birlashgan  fransuz-ispan  flotini  mag’lub  etganidan 
so’ng  Napoleon  barcha  kuchlarini  avstiryaliklarga  qarshi  qaratdi.  1805-  yilning 
oktyabrida  Avstriya  armiyasi  taslim  bo’ldi  va  fransuz  qo’shinlari  Venaga  kirib 
keldi. 
Dekabr  boshida  Austerlits  yonidagi  jangda  Rossiya  va  Avstriyaning 
birlashgan  kuchlari  mag’lubiyatga  uchradi.  Tez  orada  Avstriya  va  Fransiya 
o’rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. 1806- yilda Napoleon protektorati ostida 
16  german  davlatidan  iborat  “Reyn  ittifoqi”  tashkil  etildi.  Shu  tariqa  German 
millatining Muqaddas Rim imperiyasi quladi. 
1806-  yilda  Fransiyaga  qarshi  to’rtinchi  (Angliya,  Prussiya,  Rossiya  va 
Shvetsiya)  koalitsiya  shakllandi.  Lekin,  o’sha  yilning  o’zida  Yena  va  Auershtedt 
yonidagi janglarda  Prussiya armiyasi tor-mor etildi. 1806-  yil oktyabrda Bonapart 
Berlinga  kirib  keldi  va  bu  yerda  Yevropa  davlatlari  iqtisodiyotiga  jiddiy  zarba 
bergan, kontinental (qit’aviy) qamal to’g’risidagi dekretni  imzoladi (1806-  yil 21-
noyabr).  Dekretga  ko’ra,  butun  Fransiya  va  unga  qaram  bo’lgan  mamlakatlarda 
Buyuk Britaniya bilan savdo qilish man etildi. 

---

77 
O’zining  asosiy  vazifasini  Angliyani  tor-mor  etish  va  Fransiyaning 
gegemoniyasini  o’rnatishni  Napoleon  Rossiya  bilan  vaqtinchalik  murosaga  kelish 
yoki  orqali  hal  etishga  urindi.  Tilzit  shartnomasiga  (1807-  yil  7-  iyul)  binoan, 
Rossiya  Yevropada  Bonapart  tomonidan  amalga  oshirilgan  o’zgarishlami  tan  oldi 
va kontinental (qit’aviy) qarnalga qo’shildi. Shu yerning o’zida Fransiya–Prussiya 
tinchlik  shartnomasi  ham  imzolandiki,  unga  ko’ra,  Prussiya  davlati  qisqartirilgan 
ko’rimshda saqlab qolindi. Prussiya ham kontinental (qit’aviy) qamalga qo’shildi. 
1808-  yilda  boshlangan  Ispaniyaning  okkupatsiyasi  natijasida  Napoleon 
Fransiyasiga qarshi beshinchi koalitsiya tuzildi (1809- yil) va uning tarkibiga faqat 
Angliya  va  Avstriya  kirdi.  1809-  yil  iyulda  Vagram  yonidagi  jangda  fransuzlar 
armiyasi  avstriyaliklarni  mag’lub  etdi.  O’sha  yilning  oktyabrda  Shenburunn 
tinchlik  shartnomasi  imzolandi,  Unga  binoan,  Avstriya  hududlari  qisqartirildi. 
Bundan  tashqari,  u  armiyasining  sonini  kamaytirishi,  kontributsiya  (urushda 
yengilgan  davlat  tomonidan  g’olib  davlatga  to’lanadigan  tovon)  to’lashi  va 
kontinental (qit’aviy) qamalga qo’shilishi majbur edi. 
1812- 
yilning 
boshiga 
kelib 
Fransiya–Rossiya 
munosabatlarinng 
keskinlashishi  oqibatda  urushga  sabab  bo’ldi.  Urush  1812-  yil  24-  iyunda 
boshlandi.  26-  avgustda  bo’lib  o’tgan  “Borodino  jangi”da  fransuzlarning  talofati 
60  ming  askarni  tashkil  etdi.  Garchand  rus  armiyasi  chekingan  bo’lsa  ham,  lekin 
o’z jangovarligini saqlab qoldi. 1812- yil 14- sentyabrda fransuzlar Moskvaga kirib 
kelishdi, biroq atrofda partizan urushi, xalq urushi avj olayotgan edi. 1812- yil 12-
oktyabrda  Napoleon  armiyasi  Moskvani  tark  etishga  majbur  bo’ldi.  Keyinchalik 
Bonapartning  o’zi  ham  armiyasini  tashlab,  Parijga  jo’nab  ketdi.  Fransuz 
armiyasining  Rossiyadagi  mag’lubiyati  “yengilmas”  Napoleon  imperiyasining 
qulashini boshlab berdi. 
1812-  yilning  bahorda  Fransiyaga  qarshi  oltinchi  koalitsiya  tashkil  etildi. 
Uning  tarkibiga  Rossiya,  Angliya,  Shvetsiya,  Prussiya,  Ispaniya,  Portugaliya, 
Avstriya kirdi. Hal qiluvchi jang 1813- yil 16–19- oktyabrda Leypsig shahri yonida 
ro’y  berdi.  “Xalqlar  jangi”  natijasida  Napoleon  mag’lub  bo’ldi  va  Reyn  daryosi 
ortiga chekindi. 

---

78 
1814-  yil  mart  oyining  boshida  ittifoqchilar  Napoleonni  to’la  tor-mor 
qilmaguncha  urush  harakatlarini olib borish to’g’risidagi shartnomani  imzoladilar. 
31-  martda  ittifoqchilar  Parijga  kirib  keldi.  Napoleon  o’z  o’g’li  foydasiga  taxtdan 
voz  kechdi.  Biroq,  senat  va  Yevropa  davlatlari  Fransiya  taxtida  Burbonlarni 
tiklashdi.  Napoleon  Elba  oroliga  badarg’a  qilindi.  1814-  yil  30-  mayda  Parijda 
tinchlik  shartnomasi  imzolandi.  Unga  binoan,  Fransiya  1792-  yil  chegaralariga 
qaytarildi.  Napoleonga  xayrixoh  bo’lgan  kayfiyatlar  yana  jonlandi.  1815-  yil  1-
martda Napoleon Fransiyaning janubiga borib tushdi va 20- martda Parijga qaytib 
keldi.  Imperiya  tiklandi.  Napoleonga  qarshi  oxirgi,  yettinchi  koalitsiya  tashkil 
etildi. 1815- yil 18- iyunda Vaterloo yonidagi jangda Napoleon armiyasi batamom 
tor-mor  etildi.  Napoleonning  o’zi  Muqaddas  Yelena  oroliga  surgun  qilindi  va  bu 
yerda 1821- yilda vafot etdi.