Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va geografiya fakulteti 5420100-biologiya yo’nalishi 4-bosqich talabasi

Yirtqich  qushlar  o’rtasidagi  qonuniyatlar.  Tabiatda  ham  burgutlar  o’z 

hududi  va  mavqeiga  ega.  Ular  ayrim  turlar  populyatsiya  miqdor  zichligining 

boshqarilishida yetakchi o’rin egallaydi. Masalan, quyon yoki boshqa kemiruvchi 

jonivorlar  yoki  sudralib  yuruvchilar  soni  birdaniga  ko’payib  ketganda,  ularning 

miqdorini  nazorat  qilishda  burgutlar  qonuniyat  o’rnatadi.  Ularning  har  bir 

harakatlari boshqa yirtqich qushlarga ham trafaret sifatida xizmat qiladi.  

Namangan  shahridagi  hayvonot  bog’ida  olib  borilgan  kuzatishlarimiz 

davomida  yirtqich  qushlar  joylashgan  maydon  (qafas)  bir  necha  soat  davomida 

kuzatildi.  Kuzatish  davomida  har  xil  turga  mansub  yirtqich  qushlar  bir  qafasda 

joylashgan bo’lsa, bu  hududning  ham  o’ziga  xos  qonuniyati  mavjud  bo’lar  ekan. 

Jumladan,  mazkur  maydonda  10  ta  burgut,  10  ta  tasqara  va  3-4  ta  kalxat  va 

qirg’iylar  birga  joylashtirilgan.  Ularning  ichida  nisbatan  baquvvat  burgut  eng 

yuqori  qo’ngichda  joylashgan.  Undan  pastroqda  esa  qolgan  burgut,  tasqara  va 

qirg’iylar aralash o’rnashgan. 

Faqatgina  yuqoridagi  burgut harakatsiz holda turib,  ba’zida u  yoq  bu  yoqqa 

boshini burib qarab qo’ydi va “qiyq” degan tovush chiqarib turdi. 

Qolgan individlar esa tartibsiz harakatlari, urishishlari va to’xtamay u yoqdan 

bu yoqqa uchishlari kuzatildi.  

Yirtqichlarga  ovqat  (go’sht  bo’laklari)  tashlandi,  bu  paytda  burgut  va 

tasqaralarning  barchasi  yopirilib,  uchib,  sakrab  ovqatga  o’zlarini  urdi.  Ular  bir-

birlariga  e’tibor  ham  bermay,  ba’zida  birini  boshini  ikkinchisi  bir-ikki  cho’qib, 

yana  e’tiborsiz  ovqatini  yeyaverdi.  Ba’zi  tasqaralar  go’sht  bo’lagini  sudrab 

tuproqqa qorishtirib nariga tortib ham ketdi.  

Bu  paytda  yuqoridagi  burgut  sekin  astalik  bilan  ovqat  turgan  joyga 

qo’ngichning  o’zida  yurib  yaqinlashdi.  Oziqning  eng  yuqori  qismiga  to’g’ri 

kelganda birdaniga o’qday pastga sho’ng’idi. SHunda barcha burgut va tasqaralar 

tum-taraqay bo’lib har tomonga qochishdi.  

Burgut ovqatning yoniga qo’ndi. Ovqat miqdori burgut hajmidan taxminan 15 

martacha katta. Burgut tumshug’ini go’shtga cho’zib bir ilim tishlaganda, u yoqdan 

---

 

 

50 

bir tasqara yaqinlashib boshi bilan go’shtga uzaldi. Qolgan qushlar chamasi 2 metr 

narida  tomoshabin  kabi  turishdi.  Burgut  qimir  etmay  go’shtni  cho’qigan  holda 

qotib  qoldi.  Tasqara  ham  to’xtadi.  Keyin  burgut  bir  ilim  go’shtdan  uzib  oldi. 

Tasqara  yana  go’shtga  yaqinlashdi.  SHunda  burgut  ovqatini  tashlab,  tasqaraga 

o’qdek  tashlandi  va  uni  cho’qib  tepib  ulgurdi.  Grif  qiyqirib  qochib  ketdi.  Buni 

qarangki,  tasqaraning  tanasi  burgutdan  roppa-rosa  uch  marta  yirik  bo’lishiga 

qaramay,  burgutning  jahliga  bardosh  berolmadi.  Burgut  joyiga  kelib,  ovqatlana 

boshladi.  Qolgan  qushlar  burgutning  ovqatlanib  bo’lguniga  qadar  kutib  turdi.  U 

ovqatni  yeyish  davomida  o’tkir  va  baquvvat  panjalari  bilan  siqib,  bosib  go’shtni 

yirtib uzib yedi.  

Ovqatlanib  bo’lgach,  burgut  og’zini  toza  tuproqqa  ikki-uch  marta  u  yoq  bu 

yoqqa qilib artdi. U ovqatlanish paytida birorta qon yoki ovqat qoldig’ini tanasiga 

yopishtirib, iflos qilmadi. Keyin orqasiga qarab yurdi, orqada turgan qushlar unga 

yo’l  ochdi.  U  nariroqqa  borib  sekin-asta  narvonsimon  yog’ochdan  yuqoridagi 

joyiga chiqib ketdi. 

Qolgan qushlar esa yana qaytadan ovqatga yopirildi. Ular xoh burgut bo’lsin, 

xoh  tasqara,  bir-birlarini  cho’qigan,  tepgan,  talashib-tortishgan,  lekin  yana  qayta 

go’shtga tashlanishar edi.  

Yuqoridagilar asosida ta’kidlash mumkinki, har qanday  mayonda yirtqichlik 

qoidalari,  egallangan  hududning  qonuniyatlari  o’rnatiladi.  Burgut  o’zining 

tartibliligi,  baquvvat  va  jasurligi  bilan  boshqa  yirtqichlar  orasida  hukmronligini 

o’rnata  oladi.  Uning  har  bir  harakati  garchi  “qafas”  bo’lsa-da,  boshqa  qushlarga 

trafaret  rolini  o’ynaydi.  Qushlar  esa,  albatta,  o’zlarining  “hukmron”lariga 

bo’ysunadilar.