Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
56 
экологик мувозанатнинг бузилишига сабаб бўлмоқда. Бу эса Фарғона водийсининг 
барча ландшафт минтақаларида шўрланиш, сув эрозияси, жарланиш, сурилмалар, 
суффозиялар каби табиий ва табиий – антропоген жараёнларнинг ривожланишига 
олиб келмоқда. Инсон хўжалик фаолиятининг кескин таъсири ландшафтларнинг 
янги агроген, гидроген, шаҳар ва қишлоқ селитеб каби бир қатор турларини вужудга 
келиши ва шаклланиб боришига сабаб бўлмоқда [2; 45-49 б.].
Геоморфологик тузилиши нисбатан мураккаб бўлган Фарғона водийсининг 
адирлар, адирорти текисликлари ва чўллар минтақасини интенсив ўзлаштирилиши 
оқибатида эрозиянинг турли кўринишдаги типлари, 
шунингдек 
тупроқ 
шўрланиши, тоғли минтақада сел, сурилма, ўпирилиш, жарланиш, текислик 
минтақаларида эса дефляция, грунт сувлари сатҳининг ҳудудий кўтарилиши ва 
бошқа нохуш экологик жараёнлар тобора кучайиб бормоқда.
Фарғона водийсининг адирлар минтақаси ландшафтларидаги нохуш экологик 
жараёнлар водий табиатини муҳофаза қилишдаги энг катта муаммолардан 
ҳисобланади. Чунки бу минтақадаги дарахт ва бута ўсимликларининг кесиб 
юборилиши, 
деҳқончиликнинг 
эса 
узоқ 
йиллар 
давомида 
экстенсив 
ривожлантирилганлиги, чорва ҳайвонларини боқишда яйловлардан нооқилона 
фойдаланилганлиги сел ва эрозия ҳодисаларининг кучли ривожланишига олиб 
келган. Бу ҳодисалар адирларда тупроқ қопламининг қалин бўлмай, базан бутунлай 
ювилиб кетишига, лёссимон ётқизиқларнинг аллақачон эрозияга берилишига сабаб 
бўлган. Адирларни қадимгидек танлаб эмас, ёппасига ўзлаштириш минтақа 
ландшафтларида экологик муҳитни салбий ўзгаришига олиб келган [2; 45-49 б.]. 
Адирларда суғоришга ишлатиладиган сувнинг бир қисми оқова сув сифатида 
оқиб кетса, бир қисми фильтрацион сув бўлиб ерга сингиб кетади. Фильтрланган 
сувлар сув ўтказмайдиган қатламга етгач, конфигурациясига мувофиқ ҳаракат 
қилади, айрим жойларда ер юзига яқинлашади. Адирлардаги бундай сизот сувлари 
минераллашган бўлиб, ёйилмаларда қайта шўрлашишни тезлаштирмоқда. 
Иккиламчи шўрхоклар эса ёйилмаларнинг юқори қисмида ҳосил бўлиб, сувда 
эрийдиган тузларнинг миқдори 1,5 – 2 фоиздан ортиқ, улар асосан сульфат, хлор 
ионларидан иборат. Янгидан ҳосил бўлган қишлоқ хўжалик майдонлари, хусусан 
пахтачилик учун яроқсиз ҳолга келмоқда. Бундай салбий хусусиятга эга бўлган 
дегредациялашган геокомплекслар тупроқ – мелиоратив ишларини амалга 
оширишни талаб этади. Аммо бу жойларда коллектор зовурларни барпо этиш, 
ерларнинг шўрини ювиш муаммонинг туб моҳиятини ҳал этмайди. Аввало 
адирларни ўзлаштиришнинг энг маъқул бўладиган қулай йўлларини топиш ва 
уларни амалга ошириш талаб этилади. Оқова сувларнинг ҳосил бўлмаслиги ва 
сувнинг фильтрация бўлишидан сақлаш учун қишлоқ хўжалик экинларини 
интенсив суғориш усулларидан фойдаланиб суғориш мақсадга мувофиқ [3; 3-92 б.] . 
Шу билан бир қаторда адирлар минтақасида вужудга келган антропоген 
ландшафтларни рекультивациялаштириш, яроқсиз географик мажмуаларни 
оптималлаштириш ва уларда геоэкологик мувозанатни тиклаш, экосистемаларнинг 
ривожланиши учун қулай шароит яратиш ва экологик жиҳатдан соғломлаштириш 
ҳозирги куннинг долзарб муаммоларидандир. 

---