Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
51 
Gondvannaning bo’linish sabablari va mehanizimi, shuningdek materiklar 
rivojlanishining umumiy yo’nalishi mantiya bilan litosferaning katta-katta qismlari 
o’rtasidagi o’zaro tasiriga bog’liq bo’lgan degan qarashlar ham mavjud.
Qisqacha qilib aytadigan bo’lsak Lavraziya va Gondvanna materigining shakillanishi 
Paleazoy erasining Perm (P) davriga to’g’ri keladi. 
Bu ikki materikning shakillanishi 180 mln yil muqaddam boshlangan bolib, 
taxminan Mezazoy erasining boshlariga to’g’ri keladi. Lavraziya materigi hozirgi 
Yevrosiyo va Shimoliy Amerika, Gondvanna materigi esa Afrika,Avstraliya,Janubiy 
Amerika va Antarktida materiklaridan tashkil topgan. Tetis va Paleotinch okeanlari 
negizida esa Hind va Atlantika okeanlari paydo bo’la boshlaydi.Shimoliy Muz okeani esa 
ichki suv havzasi sifatida shakillanadi.Iqlim va relyefning keskin o’zgarishi natijasida 
okean suvlarining sho’rlik va mineralogik tarkibi o’zgarishi yuzaga keladi, Paleazoy 
erasiga mansub bo’lgan hayvonlar qirilib ketadi.Natijada ularning o’rnida yangi hayvonot
olami paydo bo’ladi.Foydali qazilmalarga kelsak,dunyoda qazib olinayotgan neftning 67.7 
%i, gazning 62,4%i mezazoy erasi yotqiziqlari orasidan qazib olinmoqda .Bundan ko’rinib 
turibdiki jahondagi qazilma boyliklarning shakillanishi Paleazoy va Mezazoy 
yotqiziqlariga to’g’ri keladi va rivojlanadi.Mezazoy erasining oxiriga kelib esa iqlim 
quruqlashadi.O’t o’simliklar, hayvonot dunyosi asta sekinlik bilan qirilib ketadi va 
materiklar evolyutsiyasidagi yangi davr bosqichlari tarkib topadi. 
Bundan 65 mln yil ilgari Lavraziya va Gondvanna materiklarining asta sekinlik bilan 
uzoqlashishi natijasida zamonamizdagi oltita materik Yevrosiyo, Shimoliy Amerika, 
Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya va Antarktida materiklari tarkib topgan.Asosiy 
o’zgarishlardan; Hozirgi zamon organizimlari, iqlim mintaqalari,insoniyat paydo bo’lishi, 
litosfera plitalarining mustaqil tarzda shakillanishi, alp tog’ hosil bo’lish bosqichining 
jarayonlari yer sharining ikki o’lkasida Tinch okean chekkalari (Tinvh okean seysmik 
mintaqasida)hamda shimoliy va janubiy platformalar oralig’ida rivojlanadi.Shu 
mintaqalarda mavjud bo’lgan serxarakat bukikliklarda kechki Bo’r (K) va Paleogenda(P) 
qalin terrigen* (hosil bo’lishiga ko’ra quruqlik bilan bog’liq cho’kindilar qirg’oq yaqinida 
bo’ladi.Hozirgi kunda bunday yotqiziqlar dunyo okeanining 25%ni egallaydi.) va 
karbonatli jinslar to’planadi.Alp tog’ hosil bo’lish jarayonlari O’rtayer dengizi 

---