Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
99 
Azotli mineral o'g'itlar (ammiakli selitra, karbamid, ammoniy sulfat va h.k.) sanoati 
uchun boshlang'ich xomashyo sifatida ammiak qo'llaniladi. XX asrning ikkinchi yarmidan 
ammiak sintezi uchun xomashyo sifatida ishlatilayotgan koks va koks gazi o'rnini tabiiy 
gaz egalladi. Bu o'z navbatida azotli mineral o'g'itlarni erkin joylashtirish imkoniyatini 
yaratdi. 
Yer shari aholisining yillik o'sishi 70 millon kishini tashkil qilmoqda. Yer aholining 
tinimsiz o'sib borishi oziq-ovqat bilan ta'minlash muammolarini keltirib chiqarmoqda. Bu 
holatning yechimlaridan biri mineral o'g'itlar ishlab chiqarish quvvatlarini orttirish va 
dehqonchilik tarmog'iga zamonaviy innovatsiyalarni tadbiq etishdan iboratdir. 
Bugungi kunda butun dunyoda qishloq xo'jaligida qo'llanniladigan asosiy azotli 
o'g'itlar ammiakli selitra va karbamid (mochevina) hisoblanadi. 
Tarkibida bir vaqtning o'zida o'simliklar tomonidan oson o'zlashtiriladigan azot oziq 
elementi sifatida keng tarqalgan ammiakli-nitratli mineral o'g'itlar guruhiga ammiakli 
selitra kiradi.[2] 
Biogen elementlarning katta qismi mineral o'g'itlarning kimyoviy tarkibiga atrof-
muhit ta'siri va takomillashmagan xossalari tufayli yo'qolishga uchraydi. 
Hozirgi kunda dunyoda, shuningdek O'zbekistonda ham ishlab chiqarilayotgan 
azotli o'g'itlarning asosiy shakli suvda eruvchan hisoblanadi, bu esa ularni qo'llanganda 
gazsimon azotni yo'qolishini keltirib chiqaradi. Ya'ni tuproqda kimyoviy va mikrobiologik 
ta'sirlar natijasida ammiak va amid shaklidagi o'g'itni tarkibidagi azot erkin shaklga o'tadi. 
Bu yo'qotishlar ayniqsa neytral, ishqoriy va yuqori karbonatli tuproqlarda yengil 
donadorlashtirilgan tarkibli o'g'itdan foydalanilganda juda yuqoridir. NH3ni ajralishi 
o'g'itdan azotni yo'qotishning asosiy kimyoviy yo'lidir. 
Boshqa mineral o'g'itlar kabi azotli mineral o'g'itlarning kamchiligi ularning fizologik 
kislotaligi, shuningdek ishlab chiqarishda neytallanmasdan o'g'it tarkibida qolib ketgan 
kislotadir. Bunday holatda tuproqni ohaklashga va mineral o'g'it kislotaligidan 
neytarallashga talab ortadi. [3] 
Oxir-oqibat mineral o'g'itlarning fizik xossalarini yaxshilash lozim bo'ladi. Keyingi 
paytlarda mineral o'g'itlar sanoatida asosiy e'tibor donadorlashga, kapsulalashga, o'g'it 
donachalarini turlicha qoplamalar bilan qoplashga va h.k.larga qaratilmoqda. [4] 
Ekologik nuqtai nazardan azot ancha xavfli sanaladi. Ammiak, nitrat kislota va azotli 
mineral o'g'itlar ishlab chiqarish bilan atrof-muhit sezilarli darajada ifloslanadi. 
Azotli o'g'itlarni yo'qotilishini kamaytirish va ularning samaradorligini oshirish 
maqsadida sekin ta'sir qiluvchi shaklga ega azotli (mochevina formaldegidli) yoki azotni 
erkinlashuvini to'xtatuvchan sekin eruvchan (o'g'it donalari sirtini turli sintetik materiallar 
yoki elementar oltingugurt bilan qoplangan) o'g'itlar sanoati ishlab chiqarilishini yo'lga 
qo'yish lozim. Azotni konservatsiyalash uchun azotli mineral o'g'itlardagi ammiakli 
shaklni nitrifikatsiyalanishini oldini oluvchi ingibitorlar qo'llaniladi. 
Ingibitorlar ta'siri natijasi shuni ko'rsatmoqdaki, azotli o'g'itlardan foydalanish 
samaradorligi va hosildorlik sezilarli darajada ortadi. Ingibitorlardan sug'oriladigan yer 
maydonlarida paxta va donli ekinlar yetishtirishda foydalanish istiqbolga ega. 
Azotli o'g'itlar sanoatida sekin eruvchan kontsentratsiyali azotli o'g'itlar ishlab 
chiqarish yangi tarmoq hisoblanadi. Sekin eruvchan azotli o'g'itlarning eruvchan 
o'g'itlardan afzalligi iqtisodiy foydaligi kam yo'qotilishi hisobiga uzoq ta'sir ko'rsatishi, bir 

---