Namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi

Operant o‟rgatish 

Edvard  Torndaykning  psixologiya  faniga  qo‘shgan  hissalaridan  biri  ―odam 

shunchaki fikrlay oladigan boshqa bir jonivor‖ degan ta`kid edi.  

Edvard Tolmen o‘zining psixologiyadagi tizimini ―Maqbul bixeviorizm‖ deb 

atagan.  Uning  fikricha,  organizm  xulq-atvori  ma`lum  bir  adaptativ  maqsadga 

yo‘nalgan.  Bixeviorist  bo‘lgan  Tolmen  Kurt  Levin  tufayli  geshtalt  nazariyasiga 

qiziqib qoladi.  

Klerk  Xallning  fikrlariga  I.P.Pavlov,  CHarliz  Darvin,  E.Torndayk, 

---

61 

 

E.Tolmenlar  ishlari  o‘z  ta`sirini  ko‘rsatgan.  Uning  nazariyasi  ushbu 

tadqiqotchilarning nazariyalari hamda Nyuton fizikasini siznetlashga urinish edi. U 

gipnoz bilan qiziqadi hamda 1933 yilda shu mavzuda kitob yozadi

3

.  

Haqiqatdan  yangi  xulq-atvorni  egallash  shartlarini  eksperemental  tadqiqi 

shuningdek,  o‘rgatish  dinamikasi  amerikalik  psixolog  E.Torndaykning  diqqat 

markazida  bo‘lgan.  E.Torndayk  ishlarida  hayvonlarda  muammoli  vaziyatlarni  hal 

etish  qonuniyatlari  ko‘proq  o‘rganilgan.  Hayvonlar  mushuk,  it,  maymun  maxsus 

yasalgan  muammoli  quti  yoki  labirintdan  mustaqil  ravishida  chiqish  yo‘lini 

topishlari  kerak  edi.  Keyinchalik  xuddi  shunday  tajribalarda  sinaluvchi  sifatida 

kichik  yoshdagi  bolalar  ishtirok  etgan.  Labirint  yoki  eshikni  ochish  vazifasini  hal 

etish usulini qidirishini namoyon qiluvchi murakkab, ichki sabab natijasida yuzaga 

kelgan  bunday  xulq-atvorni  tahlil  qilishida  ma`lum  bir  reaktsiyani  yuzaga 

keltiruvchi  stimulni  ajratish  qiyin.  E.Torndayk  ma`lumotlariga  ko‘ra  dastavval 

hayvonlar  ko‘plab  tartibsiz  harakat  sinovlarni  amalga  oshirgan  va  tasodifan 

muvaffaqiyatga  olib  boradigan  kerakli  harakatlarni  qilgan.  Ushbu  qutidan 

chiqishning  keyingi  harakatlarida  xatolar  soni  kamayib  unga  sarflangan  vaqt  ham 

qisqargan.  O‘rgatish  turi  sinaluvchi  odatda,  xulq-atvorning  turli  variantlarini 

operantlarini  –ingloperate  harakat  qilish  anglamagan  holda  sinashi  va  ulardan 

ko‘proq  to‘g`ri  moskelganini  tanlab  olishidir,  bu  operant  asoslash  nomini  olgan. 

Intelektual vazifalarni hal etishda sinov va xatolar metodi inson va hayvonlar xulq-

atvorini tavsiflovchi umumiy qonuniyat sifatida ko‘rib chiqila boshlangan.  

Torndayk o‘rgatishning to‘rtta asosiy qonunini ta`riflagan 

1.Takrorlash  qonuni  mashq  qilish  stimul  va  reaktsiya  o‘rtasidagi  aloqa 

qanchalik  tez-tez  takrorlansa,  shunchalik  u  tezroq  mustahkamlanadi  va 

mahkamlanadi. 

2.Ta`sir  effekt  qonuni  qo‘llab-quvvatlash.  Reaktsiyalarni  o‘rganishda 

qo‘llab-quvvatlash  bilan  birga  kuzatilganlardan  ijobiy  yoki  salbiy  biri 

                     

3

Sahakian,  W.S.  (1976)  Kearsley,  G.  Drive  Reduction.  Theory.  Retrived 

November 9, /2002 from http: tip. Psychology.org/hull.html 

 

---

62 

 

mustahkamlanadi. 

3.Tayyorlik  hozirlik  qonuni.  Sub`ekt  holati  ochlik  suvsizlik  hissini  his 

qilayotgan yangi reaktsiyalarni ishlab chiqish uchun ahamiyatsiz emas.  

4.Assotsiativ  o‘zgarish  qonuni.  Vaqt  bilan  chegaradoshlik  bog`liqlik 

ahamiyatli  muhim  bilan  assotsiatsiya  qilishda  bog`liq  bo‘lgan  neytral  stimul  ham 

kerakli xulq-atvorni yuzaga keltira boshlaydi. SHuningdek, E.Torndayk tomonidan 

bolani  o‘rgatish  muvaffaqiyatining  qo‘shimcha  sharoiti  stimul  va  reaktsiyani 

farqlashdagi  engillik  hamda  ular  o‘rtasidagi  aloqani  anglash  ajratib  ko‘rsatilgan. 

Operant  o‘rgatish  organizmining  yuqori  faolligida  sodir  bo‘ladi,  uning  natijalari 

oqibatlari bilan nazorat qilinadi aniqlanadi. Umumiy fikr shundaki, agar harakatlar 

ijobiy natijaga, muvaffaqiyatga olib kelsa, unda ular mustahkamlanib takrorlanadi. 

E.Torndayk tajribalaridagi labirint atrof muhitning soddalashtirilgan modeli bo‘lib 

xizmat  qilgan.  Labirint  metodikasi  haqiqatdan  ham  ma`lum  bir  doirada  organizm 

va  muhitning  munosabatini  modellashtiradi  ifodalaydi  lekin  juda  tor,  bir 

tomonlama  chegaralangan  bo‘ladi.  Bu  model  doirasida  aniqlangan  qonuniyatlarni 

inson ijtimoiy xulq-atvoriga o‘tkazish juda qiyin.