Namangan davlat universiteti pedagogika fakulteti

2-MA’RUZA OG’ZAKI NUTQ MADANIYATINI O’STIRISHDA KISHI FIZIOLOGIYASINING ROLI VA UNING ASOSIY XUSUSIYATLARI

Reja:

1. 
   Nafas – ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri.
   
2. 
   Nafas mashqlari.
   
3. 
   Badiiy asarlarni ifodali o’qishda ovozning turli ohangda ishlatilishi.
   
4. 
   Diksiya – notiq va adabiyot o’qiituvchining nutqining asosiy qurollaridan biri.
   

Nafas – ifodali o’qishning asosiy vasitalaridan biri. Ifodali o’qish jarayonida nafas, ovoz va nutq a`zolari faol ishtirok etadi. Nafas – ifodali o’qishning muhim vositalaridan biridir. U kishi organizmi uchun ham asosiy oziqa hisoblanadi. Shuning bilan birga, nutq so’zlash jarayoni, ayniqsa, ifodali o’qish san`ati nafas negizi bilan uzviy aloqadordir.

Nafas olinganda havo burun bo’shlig’idan kekirdakka boradi va nafas yo’li orqali o’pkaga o’tadi. O’pkaga kirgan havo qovurg’a muskullarini kengaytiradi, natijada qovurg’alar qorin bo’shlig’idan uzoqlashib ikki yonga kengayadi. Aniqrog’i, ko’krak qafasi har tomonga kengayadi. Shu bir vaqtda qorin bo’shlig’ini ko’krak bo’shlig’idan ajratuvchi diafragma o’pkaning havoga tushib kengayishi hisobiga pastga yaqqol sezilib turadi.

To’g’ri nafas olish inson hayoti uchun ham, ifodali o’qish uchun ham juda katta ahamiyatga ega. Agar noto’g’ri nafas olishsa – o’rinsiz pauzalar qilishsa, o’qilayotgan mantiqan buziladi. Matndagi muallif maqsadi tinglovchiga to’g’ri yetib bormaydi fikr tushunarsiz bo’lib qoladi.

Shuning uchun oliy va o’rta maktablarning o’qituvchilari o’zlarining va o’quvchilarning nafas organlari muskullarini chiniqtirib borishlari lozim bu borada amalga oshiriladigan chora va tadbirlar insonni sog’ va baquvvat qiladi, tovush va nutqning aniq, ravon, burro va jarangdosh bo’lishini ta’minlaydi.

1 mashq.

Dastlabki holat. Gavda to’g’ri tutilib, oyoq tovonlari bir-biridan yelka kengligida uzoqlashtiradi. qo’llar yelka kengligida oldinga cho’zilgan holda ko’tariladi, kaftlar bir-biriga tegib turadi va qo’llar ikki yonga yo’naltirilib, burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, gavda o’z holiga qaytariladi, qo’llar yana oldinga cho’zilgan holda kaftlar bir-biriga tegizilib, og’izdan nafas chiqariladi.

Shu tarzda, bir deganda, yuqorida aytilgan holatga kelib, nafas olinadi, ikki deganda esa asl holatga qaytib nafas chiqariladi. Bu mashq har safar 4-5 marta qaytariladi.

Eslatma: har bir mashqdan nafasni faqat burun orqali olib, og’izdan chiqarishni unutmang.

2-mashq.

Bu mashqda gavdani to’g’ri tutgan holda tomonlar bir-biriga yaqinlashtiriladi, panjalar bir oz kenglikda tutilib, qo’llar bo’yinga olinadi.

Bir deganda, tovon ko’tarilib, oyoq uchida turiladi. qo’llar ikki tomonga cho’zilib, burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, oyoq uchida turgan holatda o’tiriladi. Tizza bir-biri bilan juftlashtirilib, qo’llar oldinga cho’ziladi va nafas chiqariladi. Nega deganda, asta-sekin o’sha holatda o’rnidan turib, qo’llar ikki tomonga cho’zilib, nafas olinadi. Bu mashq ham har safar 4-5 marta qaytariladi.

To’g’ri nafas olish hayot uchun naqadar zarur bo’lsa, ovoz ham kishilarning bir-birlari bilan bo’ladigan muomalasida katta ahamiyatga egadir. Xo’sh ovoz qanday hosil bo’ladi?

Ovoz oliy asab tizimi signallarining mahsulidir. Oliy asab tizimi biror narsaga tikilish uchun ko’zlarga, biror narsani olish uchun qo’llarga, oldinga qo’llash uchun oyoqlarga buyruq (signal) bergani kabi ovoz chiqarish, nutq tovushlari yoki so’zlarni talaffuz etish, ovozni jaranglatish yoki xiralatish, past yoki baland gapirish uchun ham muayyan a’zolarga signal beradi. Bu a’zolar esa, oliy asab tizimining buyruqlarini bajaradi. Ana shunday buyruqlarni bajarishda, ovozning muhim a’zolari bo’lgan halqasimon, pardasimon va qalqonsimon tog’aylar hamda ovoz naychalari asosiy rol o’ynaydi.

Hiqildoqning ichki devori ovoz yorug’ini hosil qiladi. Ularning cheti esa ovoz boylamlarini tashkil etadi. gorizontal holatda yotgan ovoz boylamlari asosan elastik to’qimalardan (naychalardan) tuzilgan.

Ular oldingi tomonda qalqonsimon tog’ay bilan birlashib turadi, orqada esa bir-birlaridan uzoqlashadi. Ana shu uzoqlashgan paytda ular o’rtasida burchak hosil bo’ladi, buni ovoz yorug’ deyiladi. Ovoz yorug’i uchburchak shaklidadir.

Tog’aylarni bir-biriga yaqinlashtirib va uzoqlashtirib harakatga keltirib turuvchi kuch qalqonsimon va halqasimon bir juft muskuldir. Boylamlar tortilishi, qisqarishi yoki tebranishi mumkin.

Ular tinch turganda esa deyarli harakatsiz bo’ladi, ular orasidagi tovush yorug’i kichik bo’lib nafas olinayotganda ovozsiz o’tib turadi.

Dastlabki paydo bo’lgan tovush zaif va deyarli temblarsiz bo’ladi. Ovoz temblar va kuchga ega bo’lishi uchun qo’shimcha sharoitlar talab qiladi. Bunda halqum, burun-halqum va og’iz bo’shlig’i rezonatorlik, ya’ni qaytargichlik vazifasini bajaradi. Ular tovushga ma’lum tus va kuch beradi.

Bunday tuslanishning siri ovozning fizik xossasi, ya’ni uning qattiq jismlariga duch kelgach urilib, qaytib rango-rang rezonais kasb etish tabiati bilan bog’liq. Qayerda qaytargichlar ko’p bo’lsa, o’sha yerda ovoz kuchli, jarangdor va ko’rkam bo’ladi.

Demak, ovoz mashqlarida eng avvalo mana shu qonuniyatni nazarda tutish kerak.

Temblar hosil qilishda hiqildiqdosh chiqayotgan tovushning yo’nalish darajasi katta ahamiyatga ega. Agar tovush faqat burundan chiqsa xunuk, yoqimsiz, to’ng’illagan temblar hosil bo’ladi. Tovush faqat qattiq tanglaydosh chiqsa, rangsiz «oq tovush», ya’ni shangu tovush hosil bo’ladi.

Tovush yumshoq tanglaydan chiqib, qattiq tanglayga tegib o’tsa, jarangdor, yoqimli tovush hosil bo’ladi.

Tovushning so’ngi xossasi esa uning balandligiga, ovoz boylamlarining kengayishi va tortilishi darajasiga hamda ularning qancha ko’p tarang qilib tortilsa, ovoz shuncha baland jarangdor; u qancha bo’g’ bo’lsa, ovoz shuncha past va do’rillash bo’ladi.

Demak, tovushning asosiy xossalari, uning kuchi va tembri hamda baland-pastligi ovoz boylamlarining o’zigagina bog’liq bo’lib qolmasdan, eng avval oliy asab tizimi signallariga, qolaversa tovush aparatiga taalluqlidir.

Tovush apparati esa, ta’kidlanganidek, oliy asab faoliyatining umumiy qonuniyatiga asosan harakat qiladi.

Bolalarning tovush apparati kattalarga nisbatan ancha nozikdir. Ayniqsa, bog’chada, maktabda tarbiyachi va o’qituvchilar bolalarning bo’lar-bo’lmasga baqirishlariga hamda bironta badiiy asardan olingan kuchlari boricha baqirib-chaqirib so’kishlariga yo’l qo’ymasliklari kerak.

Agar biror badiiy parcha noto’g’ri diapozon va baladnlikda baqirib, kuchlanib o’pilsa, u holda ovoz muskullarining o’ziga xos bo’lmagan holatda ishlashga sabab bo’ladi.

Ovozni normal holatga keltirish bir–ikki mashq qilish bilan emas, balki ovoz mashqlarini muntazam o’tkazish bilan amalga oshiriladi.

Shuning uchun ham ovoz mashqlariga uzoq muddatli va tizimli ish jarayoni deb qarash kerak.

Ovoz mashqlari ham butun bir murakkab tizimini tashkil etadi. ularni to’liq bilib olish uchun ovozni yo’lga qo’yish deb ataluvchi maxsus predmet bilan bog’liq adabiyotlarga murojaat etish mumkin. Ovoz va nafasni birlashtiruvchi mashqlar

Ovoz va nafasni to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida m, n, ng, l, r, sonor tovushlarga unlilarni qo’yish talaffuz etish mashqlari ham yaxshi natija beradi.

1-mashq. Berilgan harf birikmalarini diqqat bilan o’qing. ularning talaffuziga ahamiyat bering va har bir qatorni bir nafasda ayting.
Mi, me, ma, mo, mo’, mu, mi. li, le, la, lo lo’, lu, li.

Ni, ne, na, no, no’, nu, ni. ri, re, ra, ro, ro’, ru, ri.

2-mashq. Qator sonor tovushlar o’rtasidagi unli tovushlani urg’u berib talaffuz eting.

м м м и м м	м м м э м м	м м м а м м	м м м ў м м
м м м у м м	м м м и м м	н н н и м м	н н н а м а
н н о о м м	н н н ў м м	н н н у м м	л л л и м л
л л э м м м	л л л а м м	л л л о м м	л л л у м м
л л л и м м	р р р и м м	р р р э м м	р р р о м м
р р р ў м м	р р р у м м	р р р и м м	р р р о м л

3-mashq.

Tez aytish mashqlari ham ma’lum tovushlarni to’g’ri talaffuz etish ko’nikmasini hosil qiladi. Quyidagi mashqqa berilgan misollarni oldin yakka, so’ngra birgalikda o’qing. So’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga e’tibor bering.

Bir tup tut, to’rt tup turp.
Tubsiz dengiz dedingizmi?

Dengsiz tengsiz dedingizmi?

Hasan Husanga kitob berdi

Husan Hasanga raxmat dedi.

Tilim – tilim tilla qovunning

To’rt tilimli lilimni tildi.

Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uzun quloq.

To’p-to’p ko’k koptok, har ko’k koptokda bittadan katta ko’k koptok.

Samarqanddagi usta Muso pista furushning 33 qop puch pistasi bor ekan, shu 33 qop puch pista bo’lsa ham o’sha usta Muso pistafurush ekan, bo’lmasa ham o’sha usta Muso puch pista furush ekan.
Durdonaning marjoni bir dona, u ming dona danak mag’zidan tuzilgan.
Diksiya – notiq va adabiyot o’qituvchisi nutqining asosiy qurollaridan biri.

Diksiya – lotincha distio so’zidan olingan bo’lib, so’zlarni aniq, burro talaffuz qilish degan ma’noni anglatadi. Badiiy asarni ifodali o’qishda nafas va ovoz kabi diksiyaning ham o’ziga xos o’rni bor. Badiiy asar o’qishda, mazmunning qayta hikoya qilishda va umuman, og’zaki nutqda diksiyaning qonun-qoidalariga rioya qilishsa, nutqning emosionaal ta’siri yana ham oshadi.

Diksiya orfoepiya bilan ham bog’liqdir.

Orfoepiya esa, nutqning tabiiy, aniq, ravon, hammaga tushunarli bo’lishini talab qiladi. Maktablarda, pedagogika institutlarining filologiya fakultetlarida bu masalaga katta e’tibor berish zarur, albatta.

Maktablarda o’quvchilarni ifodali o’qishga o’rgatishdan oldin har bir darsda unli va undosh tovushlarning, har bir so’zning, har bir jumlaning lug’oviy-fiziologik ma’nosini tushuntirib, so’ngra shu mo’zning talaffuzini o’rgatish maqsadga muvofiqdir.

Fan sifatida diksiyaning roli juda kattadir. U kishilarni, o’quvchilarni va o’qituvchilarni aniq hamda burro gapirish insonlar ongiga tez yetib boradi va ularga tez tushunarli bo’ladi.

Harflarni va tovushni, albatta, aniq va ravon talaffuz qilish kerak.

Negaki ularning ifoda darjasi yanada kengayadi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:

1. Nutq jarayonida to’g’ri nafas olishning ahamiyatini tushuntiring.

2. Nafas olishning qanday turlari mavjud?

3. Nafas olish faoliyatini yaxshilash uchun tavsiya qilingan mashqlar turini ayting.

4. Ovozni shakllantirish deganda nimani tushunasiz?

5. Ovoz qaytarg’ichlari nimalardan iborat?

6. Modulyatsiya hodisasi nima, uning ifodali o’qishda qanday ahamiyati bor?

7. Mark Tulliy Sitseron ovoz tovlanishlari va uning nutqdagi ahamiyati haqida qanday fikr bildirgan?

8. So’zlami to’g’ri talaffuz qilishga o’rganish, shevalar ta’siridan qutulish uchun nima qilish kerak?

9. Mark Tulliy Sitseronning notiqligida talaffuzning ahamiyati.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. N.Mahmudov. O’qituvchi nutqi madaniyati. - Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007.

2. S.Inomxo’jaev, A.Zunnunov. Ifodali o’qish asoslari. - Toshkent: O’qituvchi, 1978.

3. Sitseron. Notiqlik san’ati haqida ikki risola (Urfon Otajon tarjimasi). - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2007.

4. H.Jamolxonov. O’zbek tilining nazariy fonetikasi. -Toshkent: Fan, 2009.

5. R. Mahmudov. Degonimni ulusqa marg’ub et... -Toshkent: 0 ‘zbekiston, 1992

6. Aristotel - "Poetika" T. 1990 y.

7. Oripov K., Obidova M. "Ifodali o’qish" T.1992 y.

8. Jo’raev K. "Ifodali o’qish va himoya qilish" T. 1986 y.

9.Yodgorov N. "Gigiena golosa i ego fiziologicheskoe osnovo’" M. 1997.

7. Leonardi E.I. "Deksiya orfoepiya" M. 1997.

8.Sayfuddinov A. "Og’zaki nutqda pauzaning ahamiyati" T. 1995 y.

9.Xo’jaeva L. "Lektor haqida ifoda vositalari" T. 1994 y.

3-4-MA’RUZA NOTIQLIK SAN’ATI TARIXI HAQIDA (4 soat)

REJA:
1. Nutq madaniyati haqidagi ta’limotning shakllanishi:

a) Qadimgi Gretsiya va Rimda nutq madaniyati masalalari.

b) Rossiya tarixida notiqlik san’atining rivoj topishi.

v) O’rta Osiyo madaniyati tarixida nutq madaniyatining o’ziga xos mavqei.

2. Notiqlik san’ati haqida.

3. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati.

Kishilar chiroyli, mazmundor nutq masalasi bilan juda qadimdan qiziqib keladilar. Qadimgi Gretsiya (Yunoniston)da va Rimda nutq madaniyatining nazariy asoslari yaratildi. Nutq oldiga qo’yiladigan talablar ishlab chiqildi. Bu davrda davlatning, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi, notiqlikni san’at darajasiga ko’tardi. Etuk inson bo’lishi uchun albatta, notiqlik san’atini egallash shart qilib qo’yiladi. Ana shu ehtiyoj tufayli notiqlik nazariyasi yaratildi.

Notiqlik - o’tmish so’z san’atining eng barkamol ommaviy janrlaridan bo’lib, bu san’atni musulmon Sharqida voizlik deb atalgan. Shunga ko’ra nutq - va’z, notiq - voiz deb yuritilgan.

O’rta Osiyo xalqlari, jumladan o’zbek xalqi IX-XV asrlarda dunyo madaniyati taraqqiyotida oldingi saflardan biriga ko’tarila olgan edi. Umuman, o’rta asrlarda fan va madaniyatning rivojida Xorazmiy, Farog’iy, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Qoshg’ariy, Navoiy kabi ulug’ siymolar katta hissa qo’shganlar.

Bular yashagan davrni Sharq tarixida Uyg’onish davri ham deb yuritiladi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot, san’at madaniyatimizning ravnaq topgan yillari bo’ldi. Adabiyot - san’at, fan va umuman, madaniyatimizning targ’ibotchilari bo’lgan bu allomalar ayni vaqtda voiz (notiq)lik san’atini ham yaratdilar.

IX-X asrlar orasida yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy (837-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037) kabi yirik olimlarimiz faqat zamonalarining ilm-fani bilan chegaralanib qolmay, ayni vaqtda notiq ham bo’lganlar hamda notiqlikning tug’ilishi, shakllanishi va rivojiga ham katta e’tibor berganlar.

Bulardan tashqari, XI asrda Kaykavus tomonidan yaratilgan "Qobusnoma"da ham notiqlik san’ati haqida batafsid to’xtalib o’tilgan. Hatto muallifning ta’kidlashiga qaraganda, barcha hunarlar ichida so’z hunarini - notiqlikni ulug’laydi.

Notiqlik juda uzoq tarixga ega, ana shu davr ichida u shakllandi, o’zgardi va kamol topdi. Albatta bu tarixiy jarayonda nasldan-naslga meros qolishga arzigulik an’analar ham etib keldi.

Sharq va xususan O’rta Osiyoda juda ko’plab notiqlar etishib chiqdilar, faqat etishib chiqdilargina emas, balki ular notiqlik asoslarini va maktabini yaratib, butun Sharqqa, hatto butun dunyoga mashhur bo’lganlar.

Jumladan:

Voiz Muhammad Rafi’ - "Abvobul jinon".

Voiz Qazviniy - "Zilolu maqol".

Voiz shirvoniy - "Ahsanul ahodis".

Muhammad Bobur binni

Muhammad Voiz - "Hidoyatul-taqvim".

Quraysh Sindiy - "Anisul-voizin".

Mulla Kalon Voiz

Samarqandiy - "Ravzatul-voizin".

Qozi O’shiy - "Miftoxun-najjoh" ("So’zning kaliti") va boshqa bir qator mohir so’z ustalari o’zlarining risolalarini yaratib, notiqlik nazariyasi sohasida ham katta yutuqlarni qo’lga kiritganlar. Bularni har biri o’z tarixi, taqdiriga ega bo’lgan siymolardir.

Voizlikning kelib chiqishi tarixi ham ancha qiziq. Shveytsar olimi Adam Metsning ma’lumotlariga ko’ra ilgari podshohlar el oldiga chiqib davlat tuzumi, itoatkorlik, xalqaro ahvol, diniy qoidalar, o’z siyosatlari va boshqa mavzularda nutq so’zlab turganlar. Ularning nutq matnlarini esa, saroy xodimlari, ya’ni devonul insho xodimlari yozib bergan. Ayniqsa, juma namozi kunlari ularning chiqib, nutq so’zlashlari shart bo’lgan. Vaqtlar o’tishi bilan bunday ishlarni maxsus so’z ustalariga topshira boshlaganlar. Jumladan Mavlono Faxriddin Ali Safiyning "Latoyifut-tavoyif" asarida aytilishicha, Sulton Husayn Boyqaro bir kuni Sherozga, Shoh Shijo’ oldiga rasmiy davlat ishi bilan muzokara olib borish uchun bir vakil yubormoqchi bo’lgan. Arkoni davlat bilan maslahatlashib, Mavlono Irshoddan boshqa munosib kishi topa olmaydilar.

Xullas, Irshod borib rasmiy ishlarni oz muddatda ijobiy hal etadi. Ammo, uning notiqlik mahoratiga qoyil qolgan shoh Shijo’ Irshodga javob bermay, bir majlis qurib keyin ketishi mumkinligini aytib iltimos qiladi. Notiq majlisni juma kuniga tayinlaydi. Boshqa odamlar qatori Shoh va uning a’yonlari ham masjidi Jomega yig’iladilar. O’sha kuni Mavlono Irshod shunday ehtirosli nutq so’zlaydiki, yig’ilgan xaloyiq ho’ng-ho’ng yig’lay boshlaydi. Notiq hamma nutqqa berilib ketib yig’layotganini ko’radi. Shunda Mavlono Irshod o’z notiqligining yana bir bunyodkor kuchini namoyish qiladi: u to’satdan shunday kutilmagan burilish yasaydiki, hamma birdaniga ko’z yoshi aralash qah-qah soladi.

Shoh Shijo’ ham, yig’ilgan xaloyiq ham buyuk notiq Mavlono Irshodni hurmat-ehtirom bilan kuzatib qo’yadilar.

O’zbek xalqi orasida Mavlono Irshodga o’xshagan notiqlar juda ko’p bo’lgan. Ulardan biri farg’onalik mashhur notiq qozi O’shiy bo’lgan. U O’sh shahridagi qozilik lavozimida ishlagani uchun qozi O’shiy taxallusiga ega bo’lgan.

U xalq o’rtasida juda katta obro’ga ega bo’lgan. Yuqoridagi asarda yozilishicha, Erondagi Siliston viloyatining xalqi qattiqo’lligi bilan dong chiqargan, hatto gadoyga ham non bermas ekanlar. Qozi O’shiy esa bu xalqning ko’ngil qulfini so’z kaliti bilan ochib yumshataman deydi. U Silistonga borib bir-ikki hafta shu xalq ichida yuradi, ularning ruhiy holatini o’rganadi. Shahar qozisidan ruxsat olib, juma kuni masjidi Jomeda katta nutq so’zlaydi, notiq bilan baravar xalqning fig’oni falakka ko’tariladi. Siliston xalqi topgan-tutganini minbar ostiga tashlaydi. Lekin qozi O’shiy nutqi uchun hech kimdan haq olmasligini aytadi, buni eshitgan xalq notiqni yanada e’zozlaydi.

Notiq, u xalqning xasis emasligini, aksincha olijanob ekanligini, xalqning mehr xazinasini ochish uchun munosib kalit topa olish kerak ekanligini isbot etadi.

Mutaxassislar notiqlarni voizlar deb ataganlar. Ularning va’z matnlari odatda chiroyli va badiiy yuksak saviyada bo’lgan. Nutq matnlarining aksariyati nasriy she’r va hatto she’riy shakllarda yozilgan.

O’tmish Sharq notiqlari orasida o’z zamonasining Demosfen va Sitseronlari juda ko’p bo’lgan. O’zbek va yunon san’atkor-mutafakkirlarining nutq talqinlari, ta’sirchanligi va notiqlik san’ati asoslari bo’yicha, olg’a surgan fikrlari jahon taraqqiyparvar notiqligining shu masalalaridagi talqinlari bilan hamohangdir.

Uning Sitseron, Demosfen, Kvintilian, Aristotel kabi nazariyotchilari etishib chiqdi. Eramizning 335 -yilida Aristotelning «Ritorika» si yaratildi. Unda notiq oldiga quyidagilarni vazifa qilib qo’ydi:

- materialni har tomonlama tayyorlash;

- materialni joylashtirish rejasini belgilash;

- materialni o’zlashtirish, nutq qurilishini to’g’rilash;

- notiqning nutq materialini o’rganishi;

- materialni so’z bilan ifodalash;

- nutqni talaffuz qilish, ya’ni nutq jarayoni.

Bu talablar hozir ham o’z kuchini saqlab kelmoqda. O’sha davr sud notiqligida yuksak muvaffaqiyatlarga erishdi, notiqlik san’ati nazariyasiga ulkan hissa qo’shdi.

Sitseronning «Notiq haqida», «Notiq», «Brut» asarlari hozir ham ma’lum qimmatga egadir.

Rim notiqlik maktabining yana bir buyuk vakili Mark Fabiy Kvintiliandir. U o’zining «Notiq bilimi haqida» kitobida bilimdonlikni notiqliqning birinchi sharti qilib qo’yadi. Kvintilian notiqlikka doir bilimni juda yoshlikdan o’rgana borish kerak, deydi. Nutqning tinglovchi uchun tushunarli bo’lishiga katta ahamiyat beradi. U: «Sen shunday so’zlaginki, seni har bir kishi tushuna olsin», - degan edi.

Xullas, qadimgi Yunoniston va Rimda madaniy notiqlik nazariyasi rivojlantirildi. Bu nazariya keyinchalik Evropada nutq madaniyatiga bag’ishlangan fanning maydonga kelishiga asos bo’ldi.

Rossiya tarixida notiqlik san’atiga bo’lgan e’tibor, asosan Pyotr I davrida ancha kuchaydi. XVII - XVIII asrlarga kelib, rus notiqligida, asosan beshta yo’nalish mavjud edi:

1. Yuqori doiradagi dvoryanlar orasida mavjud bo’lgan saroy notiqligi.

2. Diniy notiqlik.

3. Xalq notiqligi (Xalq qo’zg’oloni rahbarlarining)

4. Harbiy notiqlik

5. Diplomatik notiqlik.

M.V.Lomonosovning xizmatlari tufayli rus tili nutq madaniyati borasida jiddiy nazariy fikrlar o’rtaga tashlandi, uning amaliy ahamiyati nimada ekanligi ko’rsatib berildi, rus tilining lisoniy boyliklari asosida ijodiy rivojlantirildi. M.V.Lomonosovning «Rus she’riyati qoidalari haqida maktublar» (1739), «Rus grammatikasi» ( 1755-1957 ), «Nutq madaniyati bo’yicha qisqacha qo’llanma» (1748) kabi asarlari rus tilini ilmiy o’rganishni boshlab beribgina qolmasdan, rus tilshunosligining keyingi taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.

O’rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan shug’ullaning o’ziga xos mavqega ega.

Taniqli siyosatshunos olim Nazrullo Jo’raev o’zining «Agar ogohsen...» nomli kitobida haqli ravishda yozganidek, «Sivilizatsiya dunyoning turli mintaqalarida turlicha yuz berib, muayyan hududlar aholisi dunyoqarashi va turmush tarziga chuqur o’rnashgan. Sivilizatsiya, jumladan Yunonistonda nafosat, Hindistonda din, Ovrupada moddiy texnika taraqqiyoti, Turonda esa axloq tarzida vujudga kelgan. Yurtimizda axloq benihoya serqamroq, qiyosi yo’q tushuncha sifatida ardoqlanib kelingan. Ma’nili va bejirim gapira bilish, nutqdagi ma’qul va noma’qul so’zlarni ilg’ay olish, so’zning orqa o’ngini, munosib o’rnini farqlay bilish, nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining ma’naviy rasoligining tayanch ustunlaridan sanalgan».

Va’zxonlikning, balog’at (chechanlik, notiqlik) san’atining usuli bilan nutq oldiga qo’yilgan talablar mukammallashib bordi. Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg’ariy, Zamahshariy kabilar tilga, lug’atga, grammatika va mantiqshunoslikka bag’ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.

Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o’zining «Geodeziya» asarining kirish qismida fanlarning paydo bo’lishi va tarmoqlanib ko’payishi haqida so’z yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o’z tuzilishi materialiga ko’ra rostni ham, yolg’onni ham ifodalashi mumkin. Bu ko’plab munozaralarga sabab bo’ladi. Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolg’ondan ajratadigan «mezon» ni yaratadi. Bu mantiq fani edi. Inson nutqida shubhali o’rinlar sezilsa, ma’lum «mezon» yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o’rganmaganlarga: «Agar u dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog’lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o’lchovi) va mantiq (logika) ni mutolaa qilganda edi, so’z zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan bulardi», - deydi. Demak, Beruniy nutqning ikki xil - nasr, nazm ko’rinishi borligini ko’rsatadi. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi.

Beruniy shakl va mazmun birligiga katta ahamiyat beradi. Shakl mazmunga xizmat qilishi kerak. Mazmunsiz har qanday chiroyli shakl ham el orasida e’tibor qozonmaydi. Nutqning nasriy shaklida ham nazmiy shaklida ham mazmun bosh mezondir. Nutq o’zining har ikki shaklida ham so’zlovchi o’z oldiga qo’ygan ma’noni ifodalashi shart. Olim yozadi: «So’ngra so’z mana shu ikki qismda (nasr va nazmda) ham so’zlovchi maqsad qilgan ma’nodan iborat bo’lib qoladi». Nasriy va nazmiy nutqda mazmun (ma’no) bor yoki yo’qligini bilish tuzilgan gaplarni bir-biri bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Bu vazifani mantiq fani o’z bo’yniga oladi.

«Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalaning zarur bo’ladi. Ularning birortasiga ham ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay iloji yo’q».

Har qanday tilning o’z grammatik qurilishi, grammatikasi, uning o’z tartib - qoidalari bo’lishi, bu qoidalarning shu tilda tuzilgan nutq uchun ahamiyati beqiyos bo’lgani holda boshqa til uchun nozarur bo’lishi mumkin. Beruniy arab tilshunosi bilan fors tilshunosi orasidagi munozarani keltiradi. Fors tilini arab tilidan afzal ko’ruvchi tilshunos shunday deydi: «Eganing raf’da ( bosh kelishikda ), to’ldiruvchining nasbda (tushum kelishigida) bo’lganidan va sendagi tilning boshqa sabab va ajoyibliklaridan nima foyda bor. Men arab tiliga muhtoj emasman!». Olim bunda munozarachi bir tomondan haq bo’lsa, boshqa tomondan nohaqligini aytadi. «Uning bu xitobi o’ziga nisbatan to’g’ri, lekin mutlaqo to’g’ri emas», - deydi. Bu bilan olim har bir tilning afzalligi o’sha tidda so’zlovchilar uchui zarur, degan fikrni tasdiqlaydi. Beruniy arab tiliga xos balog’at san’ati xususida so’zlaganda yuqoridagi fikrni yana bir bor tasdiqlaydi. U balog’a (t) (notiqlik) arablar nutqiga xosligi, bunday nutq texnikasi arablar uchun fazilat ekanligini bayon etadi. Arab nutqida balog’aning mavjudligi «Qur’on» targ’ibotida muhim ahamiyat kasb etadi. Balog’a arab nutqining ziynatidir. Ammo undan foydalangan bir kishining yuqori mansabga erishuvi va boshqa shunday kishining kambag’allikda yashashiga balog’a aybdor emas, deydi, bunday xol boshqa sabablarga asoslangan bo’lib, «balog’aning fazilatini tushurmaydi». Boshqa tillarda balog’ani egallaganlarning obro’ topmaganligiga sabab, «balki balog’aning arablar tilidan boshqa tillarga ko’chirishda bozori yurishmaganidir», - deydi.

Ulug’ Vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy (870-950) to’g’ri so’zlash, to’g’ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va tugal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo’rligi haqida shunday deydi: «qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va qanday javob berish (masalasi) ga kelganimizda, bu haqida bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substantsiya -narsalar) va aktsidentsiya (hodisalar) ga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman».

Ikkinchi ilm grammatikadir; U jismlarga berilgan ismlarni qanday tartibga solishni hamda substantsiya (narsa) na aktsidentsiya (hodisa) ning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so’zlarni va nutqni qanday tuzishni o’rgatadi.

Uchinchi ilm mantiqdir; Ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o’rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to’g’ri nima yolg’on ekanligi haqida hukm chiqaramiz.

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat berganlar.

Abu Abdulloh al-Xorazmiy (vafoti 997) ham o’zining «Mafotixul - ulum» («Ilmlar kalitlari») asarida o’sha davr nutq madaniyatining ba’zi bir masalalari - devonxona ish qog’ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan istilohlar (terminlar); shuningdek adabiyotshunoslik fani istilohlari, ularning ta’rifi haqida ma’lumot beradi. Asarning beshinchi bobida aruz va qofiya ilmi hamda she’riyatda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalari, ularning fazilatlari va nuqsonlari ustida so’zlaydi.

Bu shuni ko’rsatadiki, X asrdayoq ulkamizda badiiy nutq yuksak darajada rivojlangan. Uning nazariyasi, mukammal ishlangan edi.

Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma» da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomo’z gaplar aytilgan bo’lib, ular hozir ham ma’lum darajada ahamiyatini yo’qotmagandir. «Qobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082-1083 -yillarda yaratilgan bo’lib, 44 bobdan iborat. Uning 6-7 boblari so’z odobi haqidadur. Asar muallifning farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgandir. U farzandini yoqimli, muloyim, o’rinli so’zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: «... yaxshi so’zlashga o’rgan va muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so’zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar u yaxshi so’z bo’lsa ham yomon ko’rinadi». «Kishi suxandon va notiq bo’lishi lozim». Har bir notiq o’z nutqi ustida ko’p mashq qilishi xalq oldida nutq so’zlaganda yoqimli va bamani gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. «Xalq oldida gapirganda so’zing go’zal bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin. Haloyik sening so’z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini so’z orqali biladilar, ... har kishining aholi o’z so’zi ostida yashiringan bo’ladi».

Kaykovusning notiq so’zning ma’nolarini har tomonlama o’rgangan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi: «Ey, farzand, so’zning yuz va orqa tomonini bilgin, ularga rioya qilgin, so’zlaganingda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda so’zning qanday ma’noga ega ekanini bilmasang, qushga o’xshaysan, bunday qushni to’ti deydilar!. Shunday kishini notiq (suxanguy) deymizki, uning har so’zi xalqqa tushunarli bo’lsin va xalqning har so’zi unga ham ma’lum bo’lsin. O’ylamasdan so’zlama, har bir so’zni o’ylab gapir, to aytgan so’zingdan pushaymon bo’lmagaysan. Agar so’zni va ilmni yaxshi bilsang ham, hech bir so’zni buzma to’g’ri ta’rifla. So’zni bir xilda gapir».

Kishi kamtar bo’lishi kerak, o’zini xalq orasida oddiy, kamtar tutishi lozim, mahmadonalik qilish, ko’p gapirish donolik belgisi emas... «Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo’lsang ham, o’zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so’zing bilimdonligi vaqtida bekor bo’lib qolmagaysan. Ko’p bilu, oz so’zla, kam bilsang, ko’p so’zlama, chunki aqlsiz kishi ko’p so’zlaydi, deganlarki, jim o’tirish salomatlik sababidir. Ko’p so’zlovchi aqlli odam bo’lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi...».

So’zning qadri, undan foydalanish, kam so’zlab, ko’p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar ustida XII-XIII asr mutafakkirlari Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar ham ibratli fikrlar bildirganlar.

Ulug’ shoir Yusuf Xos Xojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib badiiy yodgorligi bo’lgan «Qutadg’u bilig» («Baxt keltiruvchi bilim») asarida so’zlarni to’g’ri tanlash va qo’llash haqida: «Bilib so’zlasa so’z bilig sanalur» degan edi.

Qisqa so’zlash, so’zlarga iloji boricha ko’proq ma’no yuklash haqida:

Ugush so’zlama so’z biror so’zla oz,

Tuman so’z tugunni bu bir so’zla yoz.

Mazmuni: So’zni ko’p so’zlama, kamroq so’zla. Tuman (ming) so’z tugunini shu bir so’z bilan ech.

Gapirishdan maqsad so’zlovchi ko’zda tutgan narsa, hodisa, voqealarni tinglovchiga to’g’ri, ta’sirchan etkazishdan iborat. Shunday ekan, nutqning to’g’riligi, ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Mutafakkir so’zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda hovliqmasdan, so’zning ma’nolarini yaxshi anglab, nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi:

Til asig’i talim bor, basingma uqush, -

Ara o’gdilur til, ara ming sukush.

Necha mundog’ ersa bilib so’zla so’z,

So’zing bulso’ kursu karaguka ko’z.

(Tilning foydasi talaydir, ortiqcha hovliqma,

Goho til, maqtaladi, goho sukiladi.

Modomiki shunday ekan, so’zni bilib so’zla,

So’zing ko’r uchun ko’z bo’lsin (u) ko’ra bilsin.

Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) ham so’zlaganda nutqni o’ylab shoshmasdan tuzishga, keraksiz yaramas so’zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so’zlashga chaqiradi. Noto’g’ri tuzilgan nutq tufayli keyin hijolat chekib yurmagan, deb so’zlovchini ogohlantiradi:

Uqub so’zla so’zni eva so’zlama,

So’zing kizla, keding, boshing kizlama.

(So’zni o’qib so’zla, shoshib gapirma (keraksiz, yaramas) so’zlarni yashir,

Yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma).

O’z zamonasining buyuk shoirlaridan biri bo’lgan Amir Hisrav Dehlaviy (XIV) nutqni ta’sirli emotsional va shu bilan barobar mazmundor tuzishga da’vat qiladi:

So’zlaringda bo’lsa fikru o’y yoniq, bo’lsin har so’zingda bir nuqta aniq.

Yana nutqda aytiladigan fikrni ko’ngilda pishitib, ravon qilib aytilsa, u mazmundor va ohangdor bo’lishi haqida quyidagicha fikr bildirilgan:

Nazm aytsam, aytaman ta’b o’lchovida o’lchabon,

O’lchanib aytilsa nuqta, bo’lmas o’lchov besamar.

O’zbek mumtoz adabiy tilining homiysi bo’lgan buyuk Alisher Navoiy notiqlik san’atini o’z davrida yuksak darajaga ko’taribgina qolmay, nutq madaniyati nazariyasi bilan ham jiddiy shug’ullangan. U «Mahbubul-qulub» asarining 24-bobini voizlikka bag’ishlagan, «Muhokamatul lug’atayn» va «Majolisun nafois» asarlari esa bevosita tilshunoslikning nazariy muammolarini hal qilishga, o’zbek tilining boshqa tillar o’rtasida tutgan o’rnini belgilab berishga hamda o’zbek nutqi madaniyatini o’rganishga qaratilgan Navoiy ijodi tufayli o’zbek adabiy tili XV asrda olamga mmashhur adabiy asarlar yaratishga kodir til ekanligini namoyish qildi. Uning asarlari ayniqsa, gazallari o’zbek adabiy tilida nutq madaniyati amaliyotining rivojiga bebaho hissa bo’lib kushildi.

Alisher Navoiy o’zining «Muhokamatul lug’atayn» asarida har bir tilning katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, o’ziga xos ijobiy tomonlari borki, ularni boshqa biror tildan topib bo’lmaydi, degan fikrni aytib, fors tili shuhrat topgan til bo’lishiga qaramasdan, turkiy tilda bo’lgan ba’zi bir imkoniyatlar unda yo’qligini bayon etadi va dalil sifatida o’sha davr o’zbek tilida amal qilgan 99 dona fe’lni keltirib ular fors tilida yo’q ekanligini ko’rsatadi.

Alisher Navoiyning «Muhokamatul lug’atayn», «Mahbubul kulub», «Nazmul jovohir» asarlari o’zbek tilida nutq tuzishning go’zal namunalari bo’lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta hissa qo’shdi.

(Navoiyning yuqoridagi asarlaridan parchalar o’qib tahlil qilinadi).

XV asrda Xirotda yashagan atoqli alloma Husayn Voiz Koshfiy ham nutq haqida qimmatli fikrlar bildirgan:

«Bilgilki, odamzotning sharafi nutqi bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan bebahradir. So’z hamma vaqt savob uchun ishlatilishi, to’g’ri va haqqoniy bo’lishi kerak. Agar shunday bo’lmasa, jim turgan ma’qul», - deydi va suhbat qoidalarini ikkiga ajratadi.