Namangan davlat universiteti pedagogika fakulteti

Qissalarni ifodali o’qish. Husayn Voiz Koshifiy “Futuvvatnomai sultoniy...” asarida qissaxonlar va afsona aytuvchilar haqida fikr yuritar ekan, shunday deb yozadi: “Shuni bilki, qissa o’qish va qissa eshitishning foydasi katta. Birinchidan, kishi o’tgan ajdodlarning ishi va ahvolidan xabardor bo’ladi. Ikkinchidan, odam g’aroyib va ajoyib voqea, sarguzashtlarni eshitsa, fikri va ko’zi ochiladi. Uchinchidan, o’tganlarning zahm atu uqubatlaridan xabardor bo’lsa, hech kim bu dunyoda tashvishu g’am dan ozod emasligini anglab ko’ngli taskin topadi, tasalli bo’ladi”⁹ 1. Mashhur adibning qissa o ‘qish va qissa eshitishning ma’naviy, ma’rifiy ahamiyati haqidagi bu fikrlari hamon dolzarb bo’lib turibdi. Darhaqiqat, qissalar ham adabiyotning boshqa janrlari kabi inson fikrini ravshanlashtirishda, qalb ko’zlarini ochishda, ruhiy olamini boyitishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Qissalarni ifodali o’qishga kirishishdan oldin, uning janr xususiyatini belgilash, asarda qo’yilgan bosh g’oyani aniqlash lozim bo’ladi. Shu bilan bir qatorda, asarda ishtirok etuvchi personajlaming xarakteriga xos xususiyatlami o’rganish, o ‘tkir dramatizm, keskin konflikt aks etgan o’rinlami belgilash ifodali o’qishning samaradorligini yanada oshiradi. Chingiz Aytmatovning “Birinchi muallim” qissasidan olingan quyidagi parchani ifodali o’qish qoidalari asosida o’rganib chiqamiz. ...Har oyning oxirida | Duyshen ish bilan volostga piyoda jo ‘nab ketardi-yu, | shu bilan ikki-uch kun deganda qaytibkelardi. || shu kunlarda biz | uni juda sog’inib qolardik. Bir tug’ishgan akamni kutganday | kennoyimga bildirmay, | tez-tez pastki yo’lga qarab, | muallimning xurjun ko’targan qorasi ko’rinarmikin, | yuragimni ilituvchi tabassumini qachon ko’rarkinman, | ma’rifatli so’zlarini qachon eshitarkinman, | deb yo’liga intizor bo’lib kutardim. || Duyshenning shogirdlari ichida | eng kattasi men edim. | Shuning uchun ham | boshqalardan uquvim yaxshiroq edi, | lekin | nazarimda, | boshqa sababi ham yo’q emasdi. || (Ajratib ko’rsatilgan bo’lak alohida ta’kidlab, mantiqiy urg’u berib o’qiladi) Muallimning har bir so’zi | ko’rsatgan har bir harfi | men uchun tabarruk, | muallimga ixlosim zo’r edi. || Duyshenning ta’limini | qulog’imga quyib olishdan ham muhimroq ilinjim yo’q edi bu dunyoda. Duyshenning bergan daftarini ayab-avaylab, | uni eru ko’kka ishonmay, | yurgan yo’limda o’roq uchi bilan er chizib, | ko’mir bilan devorga, | xivich bilan qor ustiga | harf-suratini solib, | so’z to’qib yurardim. || Nazarimda, | dunyoda Duyshendan o’tar olim, | undan o’tar aqlli odam yo’q edi. || (Mantiqiy urg’u). Shu orada | qish ham kirib qoldi. Birinchi qor tushguncha | tepaning etagida shildirab oqib turgan ariqdan | qo’l ushlashib kechib o’tib yurdik. || Keyin | ariqning suvi oyoqni kesib yuboradigan bo’lib, | kichkina bolalaming ko’zidan | tirqirab yosh ham chiqib ketdi. Endi bolalar | tumaday tizilishib turishardi. || Duyshen ularni galma-galdan | bittasini elkasiga olib, |ikkinchisini qo’lida ko’tarib | ariqdan o’tkazib qo’yardi. G’oya. Bosh qahramonning hikoyasi tarzida berilgan ushbu lavhada yaqin o’tmishdagi og’ir zamonlar va bu zamonning zil-zambilday yukini elkasida ko’targan fidoiy inson - Duyshen muallimning yorqin siymosi tasvirlangan. Ayni paytda kelajakka ishonch bilan boqayotgan, ilmga tashna Oltinoyning yurak to’lqinlari, muallimiga bo’lgan bolalarcha beg’ubor va samimiy muhabbati ta’sirchan ifodalangan. “O’tin ayirgan bolta maydonda qolar” degan maqol bor xalqda. Bolta insonning mushkulini oson qiladi, kuniga yaraydi. Lekin inson bolta yorgan o’tinlami olib ketadi-yu, boltani artib, avaylab joyiga olib qo’ymaydi, bolta chang bosib maydonda qolib ketadi. Duyshen qismati mana shu holatni eslatadi. O’zgalar manfaati yo’lida o’zini fido qiladi, ezgu maqsadlari uchun xizmat qilishni o’zining insoniylik burchi deb biladi, lekin achinarlisi shundaki, bu xokisor inson jamiyatda shunga yarasha e’zoz va qadr topmaydi. Aslida asar markazida turgan masala insonning xizmatiga yarasha baholanmaganida emas. Aksincha, el-yurtga xizmat qilish, hatto qahramonliklar ko’rsatish shonu shuhrat uchun yoki jamiyatda alohida o’rin egallagani uchun qilinmaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Duyshen muallim ezgu maqsadlar yo’lida, insoniylik burchi taqozosi bilan vatan va xalqqa xolis xizmat qilishning yorqin namunasidir. Har bir asami qanday ohangda o’qish o ‘sha asam ing umumiy ruhidan kelib chiqadi. Masalan, G’afur G’ulomning “Shum bola” qissasi bilan Chingiz Aytmatovning “Birinchi muallim ” qissasini bir xil ohangda o’qib bo’lmaydi. Buning sababi shundaki, “Shum bola” ajoyib-g’aroyib sarguzashtlar, hazil va mutoyiba asosiga qurilgan bo’lsa, “Birinchi muallim”da anduhli muhabbat qissasi bayon etilgan. “Shum bola” qissasining aksariyat o’rinlari, sho’xchan ohang, tezkor tempni talab qilsa, Oltinoyning yo’qotgan muhabbati haqidagi iztirobli hikoyasi, nisbatan osoyishta va biroz hazin ohangni taqozo qiladi.

Mashq. Qissadan olingan parchani o’qing. Pauzali o’rinlami, mantiqiy urg’u olgan so’z yoki so’z birikmalarini aniqlab, ifodali o’qishni mashq qiling. ...Qish dovon oshdi. Bahor eli etib kelganda tog’ qo’ynida oq qor, ko’k muz siljib, o’ziga yo’l ochib katta-katta toshlami yumalatib yuborganda, bahor taronasini o’ylab toshqin suvlar tog’ elkalaridan shildirab oqib tushdi. Ehtimol, bu mening ilk yoshlik bahorim bo’lgandir. Bahor ko’rki ko’zimga har yilgidan boshqacharoq tuyuldi shekilli, bizning maktabimiz o’zim yashgan tepadan ko’ringan ajoyib bahor manzarasi meni o’ziga maftun qilardi. Er xuddi quloch yoyib o’zini to’xtatolmay tog’dan quyosh nuriga g’arq bo’lgan, engil, suyuqqina tutun qoplagan ko’kimtir bepoyon dala-qirlarga g ‘izillab yugurib borayotgan bo’lar, allaqaerlardan havoni larzaga keltirib kishnagan cho’ziq yilqi ovozi eshitilib turar, osmonda kumush bulutlar oralab kishiga zavq berib o’tayotgan tumalar eru ko’kka bahordan darak berib, uzoq safarga chorlaganday saf tortib o’tishardi. Bahor kelishi bilan bizlarga ham jon kirdi. O’yin-kulgimiz ko’payib, maktabdan ovulga bir-birimizni quvalab, qiyqirishib borardik. Kennoyinming bunga g’ashi kelib, har gal bir qarg’ab olmasa ko’ngli o ‘rniga tushmasdi: - Hey, ta’viya, muncha shataloq otmasang? So’laqmonday bo’ying bir joyga etib qolibdi-yu, yurishingni qara, yo qari qizlikni bo’yingga olmoqchimisan? Sen tengi qizlar allaqachon erga chiqib, qaynanalik-qaynatalik bo’lib olishdi, sen bo’lsang.. Huv, topgan matohing boshingda qolsin! Maktabing bilan qo’shmozor bo’lgur! Hali shoshmay tur, adabingni bermasam seni... Kennoyimning do’qlari ham menga uncha kor qilmasdi, uning qarg’ishlarini eshitaverib etim o’lib qolgandi. Ichi qoraligidan qari qiz derdi, bo’lmasa bo’yim o’zi shu yil bahorda sal cho’zilganini demasa, o’zim boyagi-boyagi, Duyshen aytmoqchi, sochi paxmoq malla qizman-ku... Duyshenning gapiga jahlim ham chiqmasdi. “Sochim-ku paxmoqku-ya, - deb o’ylardim o’zimcha, - lekin malla emasman. Bo’yim etsin bir chiroyli qiz bo’layki, odamlaming havasi kelsin! Duyshen menga: ko’zlaring yulduzday yonib turadi, istarang issiq, Oltinoy” - deb aytib yuradi-ku! Bir kuni maktabdan kelsam hovlimizda ikki begona ot bog’loqlik turibdi. Egar-jabdug’iga qaraganda, egalari tog’dan tushishgan. Ilgari ham bozor-o’chardan qaytishda hovlimizga kirib o ‘tishardi. Kennoyinming qandaydir beo’xshov xoxolab kulgani ostonaga etmasimdanoq qulog’imga chalindi: - Jiyan bola, ko’pam pishiqlik qilaverma, kamib qolmaysan. Kennoyining qadrini jazmaning qo’lingga tekkanda bilasan! Hali zamon o’zing ham ko’rarsan! Xi-xi-xi! Hammalari gur etib kulib yuborishdi, meni ostonada paydo bo’ganimni ko’rib, jim bo’lib qolishdi. To’rda namat ustiga yozilgan dasturxon yonida yuzlari qip-qizil, semiz bir odam o’tirgan ekan. U katta suvsar telpagi ostidan menga yalt etib qarab, tomog’ini qirib yo’talganday bo’ldi. - E, keling, oppoq qiz, kela qoling, oppog’im! - qarasam, kennoyim jilmayib, juda shirin so’z bo’lib qolibdi. Amakim ham namatning bir chekkasida yana birov bilan o’tiribdi. “Tuz, ko’zir” deb qarta o’ynab, aroq ichib, ovqat eb o’irishibdi. Ikkovlarining ham kayfi boru, qarta urganda tebranib kallalarini qimirlatishadi. Ko’k mushugim dasturxonga yaqin kelgan edi, yuzi qizil odam uni mushti bilan bir urdi, mushuk bechora jon achchig’ida miyovlab, bir burchakka borib jim bo’lib qoldi. Egan mushti jonidan o’tib ketdi-da! Qanday qilib chiqib ketishimni bilmay turganimda, kennoyim menga asqatdi: - Aylanay bolam, ovqating qozonda, olib eya qol, - dedi. Uydan tashqari chiqib ketdimu, lekin kennoyimning tilyog’lamaligini ko’rib, ko’nglim g’ash bo’lib qoldi. Beixtiyor hushyor tortdim. Chamasi, ikki soatlardan keyin mehmonlar otlariga minib, toqqa jo ‘nab ketishdi. Kennoyim yana boyagiday: “Shumshuk, tirik etimcha”, - deb qarg’ay boshlagan edi, ha, boyagi mastligida aytgan gaplari ekan-da, deb ko’nglim o’miga tushdi. Shu voqeadan biroz o’tgach, biznikiga bir ish bilan Sayqal buvi kirib keldi. Hovlida yurganimda uning: “Voy, bu nimasi! Uvoliga qolishdan qo’rqmaysanmi?” - deb ko’ngli buzilib gapirganini eshitib qoldim.

Romanlarni ifodali o’qish. Roman epik turning keng qamrovli janr bo’lib, uning asosiy xususiyati inson hayotini butun murakkabligi bilan har tomonlama aks ettirishdan iboratdir. Romanda ishtirok etuvchi bosh qahramonlar ham, syujet chizig’ida muhim o’rin tutuvchi boshqa personajlar ham atroflicha yoritiladi. Shuning uchun roman til jihatidan murakkab, hajm jihatidan ko’lamdor bo’ladi. Romanda turli personajlar tasviri, tavsifi, voqeaning boshlanishi, u boshlangunga qadar pcrsonaj hayotida yuz bergan hodisa, uning voqea so’ngidagi taqdiri, ekspozitsiyaning turli ko’rinishlari birlashib, kompozitsiyani vujudga keltiradi. Romanda ishtirok etuvchi turli toifaga mansub kishilar nutqining turli ko’rinishlari - monolog, dialog, voqeani bayon etish usullari - chekinish, tavsif, tabiat tasviri va boshqalar ham bir butunlikni tashkil etib, murakkab hayotiy jarayonni tasvirlashga xizmat qiladi. Epik turga mansub qissa, roman, doston kabi janrlami ifodali o’qishda ham asarda qo’yilgan asosiy mavzu va g’oyani aniqlash og’zaki ijroning samaradorligini belgilaydi. Mavzu. Roman janridagi asarlami ifodali o’qishning o’ziga xosligi shundaki, unda ishtirok etayotgan o’nlab personajlaming xarakter xususiyatini, so’zlash uslubini, madaniy saviyasini atroflicha o’rganish lozim bo’ladi. Har bir asaming mazmunini chuqur egallab olish uchun, oldin uning mavzusi aniqlab olinadi. Mavzu - yozuvchi tanlagan va tasvirlagan, hayot voqealari aks ettirilgan masalalardir. Ma’lumki, asar mavzusini uning g’oyasidan ajratib bo’lmaydi. Chunki yozuvchi tasvirlagan masala asar mavzusi bo’Isa, g’oya yozuvchining shu masalaga munosabati, unga bergan bahosidir. Shunday ekan, ifodali o’qishda asar mavzusi va g’oyasi haqida aniq tasavvurga ega bo’lmay turib, o’qishning mazmunli va ta’sirchan bo’lishiga erishish qiyin. Muayyan romanning mavzusini aniqlashdan maqsad talqin paytida shu maqsadni ro’yobga chiqarishdir, ya’ni ifodali o’qishda mavzuni belgilab olish amaliy ahamiyatga ega. Katta hajmli asarlardan parcha o’qilganda, tanlangan parchaning konkret mazmuniga alohida e’tibor beriladi. Negaki, har bir katta asarda umumiy mavzu bilan bir qatorda, boshqa kichik mavzulari ham bo’adi. Mavzu. Roman tarixiy mavzuda bo’lib, unda Bobur Mirzo avlodlarining dovonlari murakkab hayot bosqichlarida aks etgan. Asarda, asosan, Bobuming to’ng’ich o’g’li Humoyun va nevarasi Akbarshoh hayoti manzaralari jonlantirilgan. Bobuming vafotidan so’ng ulkan Hind mamlakati hududida toj-taxt uchun kurash qizib ketadi. Mamlakatga Bobur tomonidan qonuniy hukmdor qilib tayinlangan Humoyunning boburiylar hukmronligini saqlab qolish uchun olib borgan kurashlari romanning asosini tashkil qiladi. G’oya. Romanda Humoyunning ota ishiga cheksiz sadoqati, Bobur www.ziyouz.com kutubxonasi saltanalini o g fcir sinovlardan omon saqlab qolish yo’lidagi kurash va qahramonliklari. qalb kechinmalari, hayajonli lavhalarda aks ettirilgan. Ayni pavtcla hayot-mamot damlarida Humoyunni qo’llab-quvvatlagan Bayramxon va Nizom kabi oliyjanob kishi laming yuksak insoniy fazilatlari uluglangan.

Mashq. “Avlodlar dovoni” romanidan parcha o’qish. Orqadan yana yov otliqlari va fillari bostirib kelmoqda edi. Bayramxonning ovozi keldi. - Hazratiinni daryo bo’yiga olib ketinglar! Biz yog’iyni o’tkazmagaymiz! La’l Chand, filingiz bilan himoyada turing! Humoyunning elkasiga qadalib turgan uzun yoy o’qi ot yo’rtganda qattiq silkinar va jazillatib og’ritar edi. Humoyun himoyachi navkarlar qurshovida ot choptirib borar ekan, yana yol ustiga engashib, chap qo’lini o’ng elkasiga cho’zdi-yu, qadalib turgan yoy o ‘qini bir harakat bilan sugcurib tashladi. Shu payt og’riqdan ingrab, otning yoliga yuzini bosdi. Javhar oftobachi o’ng tomondan otini jips keltirib, uni qo’ltig’idan suyadi. Elkadan oqayotgan qonni to’xtatish uchun yaralangan joyni yumshoq salla matosi bilan besh-olti marta o’rab, qattiq chirmadi-yu, qo’ltiq tagidan tang’ib bog’lab qo’ydi. Bayramxon va La’l Chand markazdan o’tib kelgan yovning yo’lini to’sgan bo’Isa ham, ikki qanotdan yorib kirgan boshqa yuzlab otliqlar Humoyunga qarab yopirilib kelmoqda edi. Humoyun orqaga o’girilib qarab, Bayramxon La’l Chand boshliq fillar yordamida himoyaga turganini ko’rdi. Qirg’oqda birorta kema ham, qayiq ham yo’q. Odam to’la bir kema qirg’oqqa etay .deb qolgan. “Mavludbek ayollar bilan bolalami o’sha kemada olib chiqib ketgandir”, degan o’y Humoyunga ozgina tasalli bergandek bo’ldi. O’ng qanotdan otilib chiqqan yov otliqlari yuzdan ortiq. Humoyunni himoya qilib qirg’oqqacha kelgan navkarlar esa, o’ttiz-qirqtagina xolos. Qurshovda qolib asir tushish o’limdan ham daxshatliroq. Humoyun qilich dastasini qidirib, belini paypasladi. Ammo bo’sh engil qin salanglab osilib turganini ko’rdi va boyagi yarador filrii esladi. Chug’urchuqday behisob dushman otliqlari tobora yaqinlashib kelayotgani Nizomni ham sarosimaga soldi. U qo’lidagi meshga havo puflab, uni tarang qilib shishirdi-da, og’zini mahkamlab bogiadi. Mesh yordamida narigi qirg’oqqa suzib o’tish uchun suvga qarab chopdi. Bo’tana bo’lib to’lib oqayotgan toshqin daryo Humoyunning vahmini keltirdi. Lekin yaqin kelib qolgan dushmanlarga asir tushish undan ham dahshatliroq edi. Tagidagi saman - zo’r ot, Humoyun suzishni biladi. Xos navkarlar yov ilg’orlarining yo’lini to’sib, ular bilan qilich chopisha boshlagan paytda Humoyun Nizom suvga tushgan joydan sal nariroqda otini qirg’oqdan daryoga sakratdi. Suv avval otning sonigacha keldi, keyin qomiga chiqdi. Humoyun egardan tushib sog’ qo’li bilan samanning bo’ynidan quchoqlab oldi. O’ng qo’l butunlay ishdan chiqqan, sal qimirlatsa elkadagi yara og’rig’iga chidab bo’lmaydi. Daiyo birdan chuqurlashib, otning oyog’i erga tegmay qoldi. Ot ustiga yopilgan og’ir zirhli kejim va uning bo’yniga osilib olgan yarador Humoyunning vazni samanni cho’ktirib yubora boshladi. Ot pishqirib tumshug’ini suvdan chiqardi-yu, birpas suzib ko’rdi, ammo yana suvga botib ketdi. Humoyun otning bo’ynini qo’yib yuborib bir qo’llab suzib ko’rdi. Ammo kutilmagan girdoblar uni pastga tortib ketayotganday bo’ldi-yu, yana cho’kayotgan otning yoliga yopishdi. Bu orada Humoyun oqim kuchi bilan Nizomga yaqin borib qoldi. Meshga ko’kragini berib qichab suzayotgan Nizom esa, podshoga bir joyi tegib ketishidan cho’chib o’zini nariroq oldi. Axir, daryolar oralig’idagi bu bexosiyat joyni qarorgoh qilishga Nizom ham, boshqa hind suvchilari qatori, qarshi edi. Lekin Humoyun ulaming ogohlantirishiga quloq solmadi, yana xushomadgo’y beklarning gapiga kirdi, chodirda may ichib yotib fursatni boy berdi. Bugun ko’p qatori Nizom ham shu xatolaming kasofatiga qoldi. Bas, endi Nizom bu podshoga yaqin bormaydi. Laganbardor beklari Humoyunni “engilmas botir” deb maqtashadi. Qani Karamnasa ichida shu botirligini bir ko’rsatsin! Boya daryoga ot sakratib kirganiga qaraganda hash-pash demay narigi qirg’oqqa suzib o’tsa ajab emas. Bu kinoyali o’ylar asnosida suv tagidagi allaqanday o ‘pqon girdobi Nizomni oyoqlaridan pastga torta boshladi. U ko’kragini qo’ygan mesh ham kuchli girdobga tushib aylanib ketdi. To’satdan Nizomning nafasi qaytib, ko’zi tinganday bo’ldi. Hind kemachilarining Karamnasadan hayiqib, uni chetlab o ‘tishlari bejiz emas edi. Bu daryoning tagida chuqur o’pqonlar ko’p, suv girwww.ziyouz.com kutubxonasi dobi ularga quyilib tushayotganda odamni ham pastga tortib ketar edi. Yomg’ir faslida tog4 ichidagi simob konlaridan Karamnasa daryosiga ko’ngilni aynitadigan, hatto odamni es-hushidan ketkazadigan badbo’y, zaharli narsalar oqib kelardi. Zaharli hovurdan ko’ngli ayniy boshlagan Nizom mesh ustiga yuztuban yotib oldi-yu, qo’l-oyoqlarini eshkak o’mida ishlatib, talpina-talpina girdob komidan chiqdi. Bir payt shunday yonginasida cho’kayotgan Humoyunni ko’rdi. Humoyun qo’l-oyoqlarini kerib yuqoriga bor kuchi bilan talpindi-da, boshini bir lahza yuzaga chiqardi. Yutoqib nafas olarkan: - Kim bor? Qutqaring! - deyishga ulgurdi-yu, yana loyqa girdoblar orasiga cho’ka boshladi. Nizom uning chindan g’arq bo’layotganiga endi ishondi va beixtiyor meshni unga yaqin olib bordi. Humoyun yana bir talpinib suv yuziga chiqqanda, Nizom uni elkasidan tutib oldi-da, mesh ustiga ikki qo’llab tortib chiqardi.