Наманган давлат университети педагогика факультети

2-Мавзу: Таянч-ҳаракат аъзолари системаси
РЕЖА:

1. 
   Аъзолар тузилиши ва функцияси.
   
2. 
   Суяклар ва тана склети.
   
3. 
   Умуртқалар ва қовурғалар.
   
4. 
   Бош ва калла суяги
   

Суяклар ҳақидаги билим
Организмни ҳаракатга келтирадиган аъзолар мускуллар (ёрдамчи қисмлар билан), скелет ва уларни бириктириб турувчи бойламлардан иборат.
Скелет организмдаги юмшоқ тўқима ва аъзоларнинг бирикиб туриши (тузилмалар йиғиндиси) натижасида вужудга келади. Скелет бир қанча алоҳида жойлашган суяклардан таркиб топиб, ўзаро бириктирувчи тўқималар, бойламлар ва тоғайлар воситасида бирлашади ва пассив ҳаракат аппаратини ҳосил қилади. Скелет бўлмаса, ер юзидаги ҳайвонларнинг бирортаси ҳам ўзини тик тутиб туролмайди ва қомат шаклланмайди. Скелет организмда асосан уч вазифани бажаради. Булар: таянч (суянчиқ), ҳаракат ва ҳимоя вазифаларидир.

1. 
   Таянч вазифаси юмшоқ тўқима ва аъзоларнинг скелетнинг айрим қисмларига бирикиб туриши натижасида вужудга келади.
   
2. 
   Ҳаракат вазифаси стелетни ташкил қилиб турган суякларнинг ҳар хил ричаг ҳосил қилиб, бўғим орқали ирлашиши ва нерв системаси ёрдамида мускуллар қисқариши билан юзага келади.
   
3. 
   Ҳимоя вазифаси – скелетнинг алоҳида қисмларидан вужудга келган бўшлиқлар орқали бажарилади. Масалан, умуртқалар йиғилиб орқа миянинг жойланиб туришига мослашган; канал, бош мия учун калла суяк­ларидан ҳосил бўлган – калланинг мия бўшлиғи; юрак ва ўпкаларнинг сакланишига мослашган кўкрак қафаси, жинсий аъзоларни ташқи таъсирдан сақлаб турадиган чаноқ бўшлиқлари шулар жумласидандир. Булардан ташқари, суяклар организмининг биологик муҳофазасини бажарадиган ва тўқималарга кислород элтувчи қон таначаларини вужудга келтирадиган суяк илиги (мия) ни ҳам сақлаб туради. Одам скелетининг деярли ҳаммаси – калла суягининг тепа бўлаги ва юз қисмининг баъзи бир суяклари, ўмров суякларининг кўпчи­лик қисмларидан мустасно эмбрионнинг ўрта варағи – мезодермадан уч даврни ўтаб такомиллашади: 1) бириктирувчи тўқима парда даври, 2) тоғайланиш ва 3) суякланиш даворларидир.
   

Суяклар
Одам скелети икки юздан ортиқроқ суяклардан тузилган бўлиб, оғирлиги ўртача 5-6 кг ёки гавданинг 8-10 % оғирлигини ташкил этади. Скелет суякларининг аксарияти жуфт суяклардир. Суяк асосан суяк тўқималаридан тузилган.
Суяклар қаттиқ ва эластик бўлиб, асосан икки турли моддалардан ташкил топган, улардан 1/3 қисми органик моддалар (оссеин, мугуз модда) бўлса, қолган 2/3 қисми анорганик моддалардир (асосан кальций тузлари, айниқса фосфор кислотали оҳак – 51,04% ни ташкил этади). Суяклар эластиклигини оссеин моддалари таъмйнласа, қаттиқ (пишиқ) лигини минерал тузлар ҳосил қилади. Органик ва анорганик моддаларнинг суядлар таркибидаги нисбати натижасида керакли бўлган мустаҳкамлик вужудга келади ва бу ҳолат ёшга қараб ўзгариб боради. Ёш организм суяклари таркибида оссеин кўп бўлганлигидан улар эгилувчан ва маҳкам бўлади. Ёш улғайиб борган сайин суякларда минерал тузлар тарқиби кўпаяди. Шунинг учун кекса кишиларнинг суяклари ўзининг эластиклик хусусиятини аста-секин йўқотиб бориб мўртлашади ва тез синадиган бўлиб қолади. Суяклар таркибида органик ва анорганик моддалардан ташкари А, D ва С витаминлари ҳам бўлади. Ёш болалар суяклари таркибида кальций тузлари ва D витамини этишмаслиги рахит касаллигини вужудга келтиради, суяклар мустаҳкамлиги камаяди ва ҳар томонга қийшаяди. Агарда суякларда А витамини этишмаса, суяклар ҳаддан ташқари йўғонлашиб, ичидаги бўшлиқлари ва каналчалари катталашиб қолади. Оссеин билан анорганик модданинг қўшилиши натижасида нормал суяк муҳим физик хоссаларга эга бўлади, яъни эластик ва қаттиқ (пишиқ) бўлади. Нормал суяк дуб дарахтидан пишиқ, гранитдан қаттиқ бўлиб, мис билан темирга баробар келади. Суякларнинг ички тузилишини уларни арралаб қарагандагина кўриш мумкин. Улар икки хил моддадан, яъни бири зич (қаттиқ) моддаси бўлса, иккинчиси ғовак (кўмик) моддадир. Зич модда яхлит массага ўхшаб кўринади, ғовак модда эса ингичка ҳовонлар тўридан иборат, ҳовонлар бир-бири билан чалкашиб, ҳар хил бурчаклар ҳосил қилади. Булар орасида майда катак (бўшлиқлар) вужудга келади. Суякларда қаттиқ модда ташқи қисмида жойлашган бўлса, ғовак моддалари ичкарида бўлади. Сербар суякларда ички ғовак мод­далар кам бўлиб, зич моддаларнинг икки пластинкалари орасида юпқа кўмик ҳолида учрайди. Калла суякларининг қопқоқ қисмидаги ғовак моддалар (икки қават) номи билан юритилади, ана шу суякларнинг ички қаттиқ пластинкаси шишасимон пластинка дейи­лади.