Наманган давлат университети Наманган муҳандислик-қурилиш институти

I боб. Кичик бизнесни давлат томонидан тартибга солиш ва ишбилармонлик муҳити шаклланишининг илмий-услубий асослари
1.1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан тартибга солишнинг концептуал асослари
Бозор иқтисодиётида давлат ролини назарий жиҳатдан асослаш инглиз иқтисодчиси Дж.М.Кейнс номи билан боғлиқ. У инқироз даврида иқтисодиёт ўз-ўзидан тартибга тушмаслигини исботлаган. Кейнс фикри билан ҳисоблашганда, «иқтисодий сиёсат шундай восита сифатида зарурки, у иқтисодиётни инқироз ҳолатидан чиқариб, жами талаб билан жами таклифни мувозанатга олиб келади, шунингдек, барқарор ривожланишга кўмаклашади»³³. Кейнсча таълимотнинг юзага келиши бозор иқтисодиётини янгича тушунишга олиб келди. Бошқача айтганда, кейнсча қарашлар, бозор иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солиш назариясининг пайдо бўлганлигини асослайди.
«Ҳозирги замонавий шароитларда бирорта ривожланган мамлакатда аввалги, смитчасига тушуниладиган классик бозор йўқ. Бугун давлат макроиқтисодий бозор жараёнларининг шаклланишида фаол иштирок этмоқда... Бироқ, бу соҳаларда сиёсий жиҳатдан тараққиётнинг турли босқичларида жамиятнинг давлат аралашувига бўлган муносабати бир хил бўлмаган»³⁴.
Шуни эътироф этиш керакки, Кейнсга хос «давлат томонидан тартибга солиш» бозор иқтисодиётининг «классик анъаналари»ни бутунлай пучга чиқармади, аксинча унга кўмаклашиш лозимлигини тақозо этади. Шу тарзда иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш, зарур бўлган даврдан бошлаб, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини ҳам давлат сиёсати орқали тартиблашга тўғри келган.
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш — бу давлатнинг қўллаб-қувватловчи, бозор мувозанати учун шарт-шароитлар яратувчи ва бозор субъектларини фаоллаштиришга кўмаклашувчи чора-тадбирларини ўз ичига қамраб олган тизим. Шу билан бирга, у миллий иқтисодиётнинг ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал этишни ўз функцияси таркибига киритган тизим ҳисобланади. Шундай экан, давлатнинг иқтисодиётга аралашуви қуйидагиларни ўз ичига қамрайди:

• 
  ўз-ўзидан ишлайдиган бозор механизми фаолиятини самарали таъминлашга шарт-шароитлар яратиш;
  
• 
  ёмон оқибатларга олиб келувчи бозор жараёнларини чеклаб бориш;
  
• 
  бозор механизми ёмон ҳал этадиган ёки умуман ҳал эта олмайдиган муаммоларни ечимли бартараф этиш;
  
• 
  жаҳон миқёсида миллий манфаатларни ҳимоялаш.
  

Демак муаллифнинг фикрича, кичик бизнес ва тадбиркорликни давлат томонидан тартибга солиш деганда, замонавий тадбиркорликни барқарор ривожлантириш мақсадидаги муҳитни давлат органлари орқали иқтисодий, ижтимоий, ташкилий, ҳуқуқий ва сиёсий жиҳатдан таъминлаш тизимини тушуниш лозим.
Эътироф этиш керакки, «Ғарбий Европанинг айрим мамлакатларида (Франция, ГФР, Нидерландия, Скандинавия, Австрия, Испания), Япония, Осиё ва Лотин Америкасида жадал ривожланаётган бир қатор мамлакатларда давлат томонидан тартибга солиш механизмининг энг такомиллашган кўринишлари мавжуд бўлган. Бу давлатларга кўра АҚШ, Канада ва Австралияда давлат томонидан тартибга солиш нисбатан кучсизроқ бўлиб, Европадан фарқли бу давлатларда Иккинчи жаҳон урушининг оқибатларига ўхшаш ижтимоий-иқтисодий ларзалар, социалистик лагернинг пайдо бўлиши ва кейинчалик унинг тарқалиши рўй бермаган. Аксинча, бу давлатларда хусусий капиталнинг кучли таъсири бўлган. Шунга қарамасдан, ушбу мамлакатларда, айниқса, ишсизлик ва инфляция даражаси юқори бўлган вазиятларда иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш муҳим рол ўйнайди»³⁵.
Демак, давлат ўз функциясини бажаришда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга ва унинг фаолияти учун ишбилармонлик муҳитини яратишга кўмаклашадиган чораларни қўллаб боради.
Фикримизча, «кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан тартибга солиш», «давлат бошқаруви»нинг таркибий қисмидир. Назарий жиҳатдан олганда, бу ҳар икки иборалар ўртасида муайян тарзда фарқли жиҳатлар бор. Бу икки иборалар мазмунан бир-бирига яқин келса-да, илмий ёндашувларда сезиларли даражада фарқланади. Чунки «давлат бошқаруви»да бевосита муайян восита ва дастаклар асосида иқтисодиётнинг яхлит бутун бир тармоқларини бошқариш тушунилади. Иқтисодиёт тармоғининг ҳар қандай ривожланиш жараёнларида давлатнинг бевосита ва узлуксизлиги нуқтаи назардаги иштирокини кўрамиз.
Давлат бошқаруви ташкил этиш, режалаштириш, назорат ва тартибга солиш каби компонентларни ўз ичига олиб, улар орасида фақатгина давлат томонидан тартибга солиш, давлат бошқарувининг билвосита ҳал қилувчи бўғини ҳисобланади (1.1-расм).

1.1-расм. Давлат бошқарувининг компонентлари орқали