Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi

I.2 Choktirish usuli haqida

Eritmalarda boradigan ko‘pgina analitik reaksiyalar cho‘kma hosil bo'lishi bilan tugallanadi. Moddaning cho‘kma ko‘rinishida ajralib chiqishi kimyoviy analizning asosiy usullaridan biridir. O datda, cho‘kma ion alm ashinish reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladi. Eritmadan qattiq faza, cho‘kma ajralishi cho‘ktirish deyiladi. Masalan, sulfat ionini bariy sulfat ko‘rinishida cho'ktirish: B a (N 0 3 ) 2 + Na 2 S 0 4 = I B aS04 + 2N aN 03 Ba2+ + 2NO~+ 2N a+ + S 0 42- = I BaS04 + 2N a+ + 2N O " Ba2+ + S O f = i B aS 04 M oddaning xossasi va ch o ‘ktirish sharoiti (harorat, konsentratsiya, pH muhit va boshqalar) ga qarab cho‘km alar har xil ko'rinishda bo‘ladi: pag‘a-pag‘a Al(OH)3, iviq (H2 S i0 3), donador (P b S 0 4), kristall (B aS 04), suzmasimon (AgCl) va boshqalar. Kristall tuzilishli ch o ‘km alar ma’lum kristall shaklida bo‘lib, hajm i kichik, tez cho‘kadi, oson filtrlanadi va yuviladi. A m orf cho‘km alar esa pag‘a-pag‘a (yoki iviq), hajmi katta, sekin cho‘- kadi, qiyin filtrlanadi va yuviladi. Kimyoviy analizda cho‘ktirish usulidan quyidagi maqsadlarda foydalaniladi: • tekshiriladigan eritm adan to ‘g‘ridan to‘g‘ri ayrim ionlarni ochishda, Masalan: F e3+, Ba2+, С Г ionlari aralashmasiga K4 [F e(C N )6] ta’sir ettirilganda, o ‘ziga xos berlin lazuri cho‘kmasining hosil boiishi va hokazo: 4F e3+ + 3K4 [F e(C N )6] = Fe4 [Fe(CN) 6 ] 3 + 12K+ • kation va anionlarni ajratishda; xalaqit beradigan ionlarni yo‘qotishda; • aralashmadan ayrini ionlarni ajratib konsentrlashda; • aralashmadan ayrim kom ponentlar miqdorini aniqlashda (tortma analiz) foydalaniladi. Cho‘ kmalarning hosil boMishi va ularga ta’ sir qiluvchi omillar Agar qiyin eruvchan elektrolit ionlar konsentratsiyasining ko‘ paytmasi uning eruvchanlik ko‘paytmasidan kichik b o‘ lsa, eritma to'yinmagan b o ‘ ladi. EK qoidasiga muvofiq berilgan qiyin eriydigan elektrolit ionlari (aktivliklari) konsentratsiyalarining ko‘- paytmasi berilgan haroratda eruvchanlik ko‘paytmasiga teng bo‘lgandagina eritma shu elektrolitga nisbatan to‘yingan bo‘ladi, ya’ni: fAg+][C r i < ЭКд^С1 — to‘yinmagan eritma; [Ag+][C1"1 = 3 K AgC| — to‘yingan eritma; [Ag+][C r ] > 3 K AgC| — o ‘ta to'yingan eritma. Kam eruvchan elektrolitning ionlar konsentratsiyasining ko‘ paytmasi berilgan haroratdagi eruvchanlik ko‘ paytmasi qiymatidan ortiq bo'lgan hollarda cho'kma hosil bo‘ ladi. T o ‘ la cho'kishga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilardir: 1. Eritmaning konsentratsiyasi. 2. Cho'ktiruvchi miqdori. T o ‘ la cho'ktirish uchun cho‘ ktiruvchining miqdori bir yarim barobar ortiqcha olinadi. Bunda erit tnadagi ch o‘ktiriIadigan ionlarning konsentratsiyalari mos ravishda kamayadi, ya’ni cho‘kmaning to‘la ch o‘ kishiga sabab bo‘ ladi. 3. Bir ismli ion. T o‘yimnagan elektrolit eritmasiga bir ismli ioni boigan elektrolit qo‘shib, to‘yingan va o ‘ta to‘yingan eritma hosil qilish mumkin. Darhaqiqat, agar AgCl ning to‘yingan eritmasiga oz-ozd a n HC1 yoki KC1 q o‘shsak, dastlab AgCl ning EK qiymatidan (ya’ ni 25° С da 1,78 • 10-10) kam b oig a n ionlar ko'paytmasi asta-sekin unga tenglashadi va nihoyat, undan ortib ketadi. Shunga muvofiq eritma to‘yingan eritmaga va undan keyin o ‘ta to‘yingan eritmaga aylanadi. Demak, qiyin eriydigan elektrolitlarning eruvchanligi ularning eritmasiga tarkibida shu eritmadagi ionlarning biri bilan bir ismli ioni bor birorta kuchli elektrolit kiritilishi bilan kamayadi. 4. Tuz effekti. Tajriba natijalari shuni ko‘ rsatadiki, bir ismli ioni boim agan tuzlar ham elektrolitlarning eruvchanligiga ta’ sir etadi. A m m o bunday hollarda, odatda, eruvchanlik ortadi. Bu hodisa «tuz effekti» deb ataladi. Masalan K2S 0 4 va N a2S 0 4 shunga o ‘xshash tuzlar qo'shilganda AgCl ning eruvchanligi o rtadi. Qo'shilayotgan tuzlarning konsentratsiyasi qancha yuqori boisa, ular shuncha ko‘p eriydi. Qiyin eruvchan elektrolitga bir ismli ioni boim agan tuzlarni kiritganda eritmaning ion kuchi ortishi sababli qiyin eruvchan elektrolit ionlarining aktivlik koeffitsiyentlari kamayadi. Bunda eritma to‘yinmagan boiib, elektrolitning eruvchanligi ortadi. 5. Harorat. 0 ‘zgarmas haroratda EK o ‘zgarmas kattalikdir. Haroratning oshishi bilan EK qiymati ortib boradi. Xarakteriga (amorf, kristall) qarab cho'kma turli haroratlarda cho'ktiriladi