Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Ion bog’lanish

Ionlar orasidagi kimyoviy bog’lanish ion bog’lanishi deb ataladi. Ion bog’lanish karama-karshi zaryadlangan ionlarning bir-biriga elek-trostatik kuchlar vositasida tortilishi natijasida xosil bo`ladi. Ion bog’lanish NEM lari bir-biridan keskin farklanuvchi elementlar, masalan 1 va 11 gruppa metallari bilan tipik metallarmaslar-galo-genlarning birikishidan vujudga keladi. Bu xolda tugallangan energetik pogona xosil qilish uchun NEM ligi kichik bo`lgan metall atomi elektron berib musbat zaryadli ionga, NEM ligi katta bo`lgan metallmas atomi esa elektron biriktirib manfiy zaryadli ionga aylanadi. Masalan NaCl molekulasi xosil bo`lishida Na atomining NEM ligi 1,01 ga, Cl atomniki esa 2,83 ga teng bo`lgani uchun, avval natriy atomi uzini sirtki energetik pogonasidan yagona elektronni berib NA<sup>+</sup> ga, xlor atomi esa bitta elektron biriktirib Cl<sup>-</sup> ga ay-lanadi.Sungra Na<sup>+</sup> va Cl<sup>-</sup> ionlarning bir-biriga elektrostatik kuch orkali tortilish natijasida Na<sup>+</sup>Cl<sup>-</sup> molekulasi xosil bo`ladi:

Na^-e^-= Na⁺ Cl⁰+e^-=Cl^- ; Na⁺+Cl^-= Na⁺Cl^- ( NaCl)

Ion bog’lanishni juda kuchli qutblangan kovalent bog’lanish deb karash mumkin. Bunda umumiy elektronlar jufti NEM ligi katta bo`lgan element atomiga (NaCl da Cl ga ) tegishli bo`lib koladi

Na^+ Cl Na⁺ Cl ^-

Umuman qutbli bog’lanish bilan ion bog’lanishlarning vujudga kelish mexanizmi orasida keskin chegara yuk. Ular fakat umumiy elektron juftlarining qutblanuvchanlik darajasi bilan farklanadi. SHunga kura qutbli bog’lanish muayyan sharoitda ionli bog’lanishga aylanishi, ya`ni umumiy elektronlar jufti NEM ligi katta bo`lgan atomga batamom siljishi mumkin, masalan: HCl suvda eriganda umumiy elektronlar jufti Cl atomiga butunlay siljib, natijada H⁺ va Cl^- ionlari xosil bo`ladi

Koordinatsion bog’lanish

Kovalent bog’lanishni uzaro biriktiruvchi atomlardagi fakat birining elektron juftlari vujudga keltirish xam mumkin, masalan ammoniy NH ⁺₄ ionining xosil bo`lishini kuraylik:

NH₃+H⁺NH⁺₄ Ammiak molekulasida azot bush elektron juftigi ega

Vodorod ionida esa 19 orbital-energetik yacheyka bush H⁺₁NH₃ bilan H⁺ uzaro birikishida azotdagi bir juft elektron azot va vodorod atomlari uchun umumiy bo`lib koladi, natijada tarkibida turtta juft elektron bushab NH<sup>+</sup><sub>4</sub> ioni xosil bo`ladi.

Kimyoviy bog’lanish vujudga kelishi uchun, uzining elektron juftini beradigan atom yoki ion donor, bu elektron juftni uzini bush orbitalarini tuldirish uchun foydalangan atom yoki ion ak-tseptor deyiladi. SHuning uchun xam bunday bog’lanishni donor-aktseptor yoki koordinatsion bog’lanish deyiladi.