Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Galogenlash.Alkanlarftorbilanshiddatli, xlorbilannurta’siridareaksiyagakirishadi. Bromlashqizdirishbilannurta’siridaboradi. Metannixlorlashnuryokiqizdirishbilanboradi:

Reaksiya radikal mexanizmida boradi (S_R):

Reaksiyanatijasidahosilbo‘ladiganmetilradikalideyarlitekistuzilishgaegabo‘lib, reaksiyagajudatezkirishadi. Metilradikaliuglerodatomisp² -gibridlanishholatidabo‘lib, juftlashmaganelektronrorbitali- bog‘ tekisliginingustidavaostidajoylashgan:

Metilradikali- bog‘lari

Tarmoqlanganzanjirtutganradikallarbarqarorbo‘ladi. UlardagijuftlashmaganelektronboshqaatomvaguruhlarningQIvafazoviyta’siridadelokollashadi.

Radikallarning barqarorligi quyidagi qatorda ortib boradi: CH₃CH₂CH₃ CH(CH₃)₂S(CH₃)₃

Sulfoxlorlash: Alkanlar SO₂ va Сl₂ bilan UB-nur ta’sirida reaksiyaga kirishadi. R-H + SO₂+ Cl₂ RSO₂Cl + HCl

Ayniqsa, molekulyar massasi katta bo‘lgan alkanlarni sulfoxlorlash amaliy ahamiyatga ega: C₈H₁₈+ SO₂ + Cl₂ C₈H₁₇SO₂Cl + HCl Hosil bo‘lgan alkan sulfoxloridlar terini oshlashda va alkilsulfonatlar-yuvish vositalari olishda ishlatiladi.

Sulfooksidlash: Alkanlar SO₂ va O₂ bilan UB-nur ta’sirida reaksiyaga kirishib alkansulfonlarni hosil qiladi:

2R-H + 2SO₂+ O₂ 2RSO₂OH

Nitrolash. Alkanlar suyultirilgan nitrat kislota yoki azot oksidlari bilan qizdirilsa nitrobirikmalarni beradi:

R-H + HNO₃ R-NO₂+ H₂O

Metanga suyultirilgan nitrat kislota ta’sir ettirilganda deyarli faqat nitrometan hosil bo‘ladi:

SH₄+ HNO₃ CH₃NO₂+ H₂O

Ammo, etan, propan, butan va boshqalar nitrolansa nitrobirikmalarning aralashmasi hosil bo‘ladi:

СH₃СH₂СH₃+ HNO₃ CH₃NO₂ (9 %) + CH₃CH₂NO₂ (26 %) +

+ CH₃CH₂ CH₂NO₂ (32 %) + CH₃CHNO₂CH₃ (32 %)

Nitrobirikmalar aminobirikmalarni sintez qilishda ishlatiladi.

Oksidlash. Alkanlar kislorodda yonib SO₂va suvni beradi.

M-n: CH₄+ 2O₂ SO₂+ 2H₂O

Alkanlarni kislorod bilan katalizatorlar ishtirokida oksidlab turli organik birikmalar olish mumkin:

Butan havo kislorodi bilan vannadiy oksidi, volfram metali ishtirokida yuqori haroratda oksidlansa oziq-ovqat mahsulotlari uchun ishlatiladigan sirka kislota hosil bo‘ladi:

AgaroksidlashhavokislorodibilanMn(OCOR)₂ishtirokidaolibborilsakarbonkislotalarningaralashmasihosilbo‘ladi:

Ishlatilishi:Alkanlar arzon yoqilg‘i va kimyo sanoatida ko‘p tonnalab ishlab chiqariladigan mahsulotlar uchun xom ashyodir. Neftni qayta ishlab, motor va reaktiv yoqilg‘i olinadi. Alkanlardan alkenlar-etilen, propilen, butenlar sintez qilinadi.