|
Kapital kuyilmalarning iktisodiy samaradorlik kursatkichlari va ularning xisoblash tartibi.
Uzbekistonning tabiiy sharoiti, uning moddiy-material va mexnat resurslari boyligi Respublikamizda kapital mablaglar foydlanish va uning samaradorligini oshirishga juda katta axamiyat kasb etadi.
Kapital kuyilmalarning iktisodiy samaradorlik kursatkichlari va ularning xisoblash tartibi.
Kapital mablaglarning iktisodiy samaradorligini yukori bulishi respublikada ijtimoiy ishlab chikarishni usishini ta'minlabgina kolmasdan, xalkning turmush darajasini usishida xam muxim rol’ uynaydi.
Kapital kuyilmalar samaradorligini xarakterlovchi kursatkichlardan biri umumiy iktisodiy samaradorlik kursatkichi bulib u kuyidagia aniklanadi: Bu kursatkich milliy iktisodiyot buyicha uning aloxida tarmogi buyicha yoki korxona mikyosida aniklanadi.
A) Butun xalk xujaligi tarmogi buyicha D
Exx= bunda
K
EXX= xalk xujaligi tarmogida kapital mablaglarning umumiy iktisodiy samaradorlik kursatchichi
D-milliy daromad K= kapital kuyilmalar.
B) Aloxida tarmok uchun xisoblanganda.
P
Exx= bunda
K
Exx= Umumiy iktisodiy samaradorlik kursatkichi P= olingan foyda va daromad K= kapital kuyilmalar
V) Aloxida korxona uchun kuyidagicha aniklanadi:
M-T
Es= bunda
K
M- = yil davomida i/ch maxsulot T= I/ch maxsulot tan narxi K= kapital kuyilmalar
Misol: korxona tomonidan bir yilda 700,0 ming sumlik maxsulot ishlab chikarilib uning tan narxi 540,0 ming sumni tashkil kiladi. Ishlab chikarishni rekonstruktsiya kilishga sarflangan kapital mablaglar sarfi 1100,0 ming sum bulsin iktisodiy kursatkichi
7000000-540000
E= 0,1454 ni tashkil kiladi.
1100000
Umumiy iktisodiy samaradorlik kursatkichi bizning misolimizda 0,1454 yoki kiskartirilib 0,15 deb kabul kilsak buladi.
Umumiy iktisodiy samaradorlik kursatchiga teskari bulgan ana bir kapital mablaglarning samaradorligini xarakterlovchi kursatkich bu- kapital kuyilmalarnin g uzini koplash darajasidir. Bu kursatkich kuyidagicha formula bilan aniklanadi:
K 110000
Sk= bundan misolimizda =6,8
M-T 700000-540000
Demak yukoridagi mosolimizdagi korxonada kapital mablaglarni umumiy iktisodiy samaradorlik kursatkichi 0,15% bulganda, sarflangan kapital mablaglar korxonani shu xolatda ishlash jarayonida 6,8 yilda koplanadi.
Bu kursatkichlardan tashkari kapital mablaglardan foydalanish samaradorligini xarakterlovchi yoki unga ta'sir etuvchi kursatchik xam mavjud bulib ular
ishlab chikarish unumdorlingi
fondo-otdacha (fond samaradorligi)
maxsulot tan naxiuzgarishi
maxsulot sifati kursatkichlari kabilardir.
Ushbu kursatkichlarning uzgarish xam u bu xolatda kapital mablaglarning samaradorlik kursatkichiga uz ta'sirini kursatadi.
Bozor iktisodiyti sharoitida davlat jamoa, kushma, kichik, xissadorlik, xususiy va boshka shakildagi mulkka ega bulgan korxonalar moliyaviy axvolining urganishning mazmuni shundan iboratki bunda uz vaktida pul tushumlarining kelishi, xisoblashish intizomiga rioya kilish xususiy va karz mablaglarning tugri nisbatda bulishining ta'minlash, moliyaviy tartib va intizomga, barcha ishlab chikarish buginlarida iktisod va tejamkorlikka rioya kilish muxim axamiyat kasb etadi.Korxonalarning moliyaviy xolati kup jixatdan baxo kredit foyda va uni iktisodiy taksimlash mexanizimiga boglikdir. Barkarorlik bulgan joyda barcha xujalik muomilalari va xisob kitoblar uz vaktida bajarildi. SHu bois bozor sharoitida xar kanday korxonaning moliyaviy axvolini bilish urganishga etibor kuchaymokda. Sekin sotiluvchi aktivlar bilan urta va uzok muddatli passivlarni solishtirish orkali urganiladi. Bunda korxonaning kelgusida munjanlangan xar xil tushumlari bilan kelajak tulovlarini oldindan va moliyaviy taxlilning asosiy maksadi kuydagilardan iborat:
—Korxonaning moliyaviy axvolini xar tomonlama urganib uning xolatiga anik va xolisona baxo berish
Mablag va manbalarning joylanishini tekshirish ularni tugi yunalishda ishlatilganligini aniklash
Xisoblashish ishlarining uz muddatida bajarilganligi debitor va kreditorlik karzlari tartibini urganish
Korxonaning uziga karashli mablaglari balan karz mablaglari urtasidagi nisbat va aylanma mablaglarni manba manba bilan ta'minlanganligini tekshirish.
Moliyaviy intizomga kanchalik amal kilinishi aniklash va tulov kobilyatiga baxo
berish
Korxona mulkining kadirliligi va tez pulga aylana darajasini urganish
Aylana mablaglardan foydalanishga baxo berish va korxonaning moliyaviy axvolini yaxshilash buyicha takliflar bayon etish va x.k. Taxlilning asosiy maksadi moliyaviy faoliyatdagi yutuk va kamchiliklarni aniklab, mablaglardan yanada tugri foydalangan xolda xisob-kitob tartibini mustaxkamlashga karatiladi. Demak bu maxsulot ishlab chikarish va uni sotish,xarajatlarini tejash, pul moliyaviy alokalari va boshka faoliyatlarining bir biriga boglikligini kursatadi.Moliyaviy taxlilni bajarishda zarur buladigan manbalarga korxona balnsi unga kilingan ilovalar va xisobot ma'lumotlari kiradi. SHuningdek buxgalteriyaning sintetik va analitik schyotlari ma'lumotlaridan xam keng foydalanish lozim CHunki kiyingi yillarda tuziladigan xisobotlarning xajmi kiskarib taxlil imkoniyatlarini chegaralashga olib kelmokda.
Ayniksa maxsulot ishlab chikarish va uni sotish maxsulot va maksadli mablaglar zaxira jamgarmasi foyda va zararlar turli xil xisob kitoblar kimmatli kogozlar va veksillar buyicha m'lumotlardan kuprok foydalaniladi.Bular xujalik faoliyatining tugri boshkarilishi uning moliyaviy barkaror bulishi va tulov kobiliyatining yaxshilanishiga bevosita ta'sir kursatadi.
Bozor iktisodiyoti sharotida korxonalar mulkining tarkibini urgani va uni kupaytirish yullarini aniklash xujalik faoliyatining taxlilida muxim urin tutadi.Ayniksa balansga karab korxona mol-mulki va boyligini tarkibini kuzatish, sof mablag xolatini aniklash, imkoniyat meyorini ulchashga yordam beradi. Odatda korxona mablaglariga asosan vositalar va oborotlardan tashkari aktivlar material (me'yorlashtirilgan) aylanma pul mablaglari kiradi. Ularni mikdori xissadorlik xamkorlik kichikva boshka korxonalarning katta kichikligiga ixtisoslashuvi va bozor sharoiti rakobatlariga bardoshligiga boglikdir. Birinchi jadvalda korxona mulkining xajmi va tarkibi keltirilgan .Uni tuzishda balans ma'lumotlaridan foydalanib sof ishlatishga loyikatli boyliklar xolatini urganiladi.Keltirilgan ma'lumotlar balansning xajmi summasiga teng buladi. Immobilizattsiya kilingan asosiy vositalar va oborotdan tashkari aktivlar birinchi bulimga aylanma mablaglar esa ikkinchi va uchunchi bulimga teng buladi.Korxonaning uziga tegishli mablaglar manbalari kanchalik etarli bulsa shunchalik mol- mullka uzi egalik kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
