Namangan davlat universiteti fizika matematika fakulteti

Yarim o‘tkazgichning solishtirma qarshiligiga radiatsiya (neytron)ning ta’siri.

Ko‘pchilik yarim o‘tkazgich materiallari uchun p ni, nurlanish oqimi & ga qarab o‘zgarishi hozirgi vaqtda yetarli darajada o‘rganilmagan, ammo nurlanish oqimining ma’lum bir oralig‘ida kremniy yarim o‘tkazgichi uchun bog‘lanish quyidagicha berilgan:

p — po exp(Kp &),

K p &<1 bo‘lganda bu ifoda p _{— # o} exp(1-K p 4›) ko‘rinishni oladi. Kp =(1/n_o)( A n/&) —koeffitsienti hctlTl p ^K_r koeffitsienti singari, asosiy zaryad tashuvchilar konsentratsiyasiga, unda mavjud bo‘lgan nuqsonlarga , bombardimon qilayotgan zarracha turiga, ularning energiyasiga va asosiy zaryad tashuvchilarning kamayish tezligiga (An/&) bog‘liq.

Agar yarim o‘tkazgich n-turli bo‘lsa , unda asosiy zaryad tashuvchilarning tezligi (An/&)=an ifoda orqali aniqlangan deb qabul qilsak, bunda, nurlanish ta’sirida materialning solishtirma qarshiligi p ni o‘zgarishini hisoblab topish mumkin.

Kristallarni yetarlicha katta energiyali elektronlar, protonlar, neytronlar va boshqa zarralar bilan bombordimon qilinganda bu zarralar tugundagi atomlarni urib chiqaradi va ularni hosil bo‘lga kovaklardan ancha uzoqlashtirib yuborishi mumkin. Natijada barqaror Frenkel nuqsonlari vujudga kelishi bilan birga tartibi buzilgan soha (TBS) vujudga kelishi haqida to‘xtalgan edik. Shunga ko‘ra boshlang‘ich nurlanish dozalaida p (&) bog‘lanish asosan asosiy zaryad tashuvchilar konsentratsiyasi (n yoki p) ning o‘zgarishini xarakterlaydi. Ularning harakatchanligi (yq yoki p) xona temperaturasida unchalik o‘zgarmaydi. Ammo kattaroq nurlanish dozalarida n (yoki p) bilan birga yq (yoki Off p) o‘zgarishi sezilarli bo‘ladi. Bunga sabab erkin harakat qilayotgan zaryad tashuvchilar TBS da sochilishga duch kelishidir. Nurlanish dozasini orttirib borish bilan birga zaryad

tashuvchilar harakatchanligini temperaturaga bog‘liqligini o‘rganish orqali (y f(1/T)), yarim o‘tkazgichni o‘tkazuvchanlik bo‘yicha bir jinslilik bo‘lmaganlik darajasini doza miqdoriga qarab o‘zgarishini aniqlaymiz.

II.3.5 Yuqori energiyali neytronlar bilan kremniy ta'sirlashish xususiyatlari Yarimo‘tkazgichlarni neytronlar bilan nurlantirilganda asosan nuqtaviy

nuqsonlar hosil bo‘1ishi kuzatilgan. Bu nurlanishning modda bilan ta'sirlashishi fotoeffekt , Kompton effekti va juftliklar hosil bo‘lishi va natijada elektronlar energiyasiga yaqin neytronlar oqimi vujudga keladi. Bu neytronlar modda bilan ta'sirlashishi nuqsonlar hosil bo‘lishiga olib keladi.

Demak yarimo‘tkazgichlar neytronlar bilan ta'sirlashganda elektronlar bilan nurlantirishdagi kabi nuqsonlar hosil bo‘lar ekan. Neytronlar oqim bilan nurlantirilganda energiya yarimo‘tkazgich atomlari bilan elastik bo‘lmagan to‘qnashishga ko‘proq sarf bo‘ladi. Bundan tashqari neytron atom yadrosi bilan kulon kuchi ta'sirida elastik sochilish yuz berib , buning natijasida atomlarni tugun oralig‘iga siljitishi mumkin.

Elektronlar bilan nurlantirilgan qattiq jismlarda nisbatan oddiy va material hajmida tekis taqsimlangan nuqsonlar hosil qiladi. Elektronlar energiyasiga qarab nuqsonlarning ba'zi kirishma va boshqa nuqsonlar bilan komlekslari hosil bo‘lishi ham mumkin. Yuqoriroq energiyali neytronlar bilan modda nurlantirilsa turli jarayonlar hosil bo‘lishi mumkin.

Demak neytronlar bilan nurlantirilgan moddalarda elektronlar hosil bo‘lib, ular moddani nurlantirish oqibatida kremniyda nuqsonlar hosil bo‘lishi ma'lum. Agar nurlantirilayotgan namunalar o‘1chamlari vujudga kelayotgan neytronlarning o‘rtacha yugurish yo‘lidan ancha ko‘p deb qaraladi.

XULOSA

1. 
   Bir necha xil usullar bilan parametr va xarateristikalari o‘rganilgan namunalar neytronlar qurilmasi oqimi to‘la egallaydigan o‘lchamlarda tayyorlandi.
   
2. 
   Neytronlar bilan nurlantirilgan p-tur o‘tkazuvchanlikli namunalar solishtirma qarshiligi oshganligidan asosan donor xarakterdagi nuqsonlar hosil bo‘lishi qayd qilindi.
   
3. 
   Nurlantirilgan namunalarda relaksatsiya ketma-ket davom etgan holi uchun katta o‘lchamli nuqsonlar ham hosil bo‘lishi mumkinligi ko‘rsatildi.
   
4. 
   Stabilitronning volt-amper xarakteristikasi o‘zgarishi potensial baryer sohasida ham o‘zgarishlar tufayli ekanligi asoslandi.
   
5. 
   Hosil bo‘1gan nuqsonlarni xarakterini izohlash uchun zona tuzilishining tegishli model taklif qilindi.
   

Biz ushbu kurs ishida erkin neytronlarni olim haqidagi kerakli tushunchalar bilan bayon etildi.

Bu tushunchalar quyidagilardan iborat.

- Neytrino - adronlar sinifiga mansub neytrinolar zarra.

- U atom yadrosi tarkibiga kiradi.

- Uni kashf etishi tarixi (1932-yil Cheavek tomondan).

- Neytrino yarim butun ½ spinli adron sifatida borionlar gurupasiga kiradi, har bir barionning antizarrasi bor, demak 1956-yilda neytrinonni antizarrasi antineytrino tajribada ochilgan.

- Boshqa adronlar kabi neytron chin elementar zarra emas.

- Neytronlar faqatgina barqaror atom yadrolar tarkibidagina turg'undir.

- Neytron nostobil zarra bo'lib; n-p+e +v

- Yashash vaqti 15 minga yaqin.

Erkin neytronlar atom yadrolari bilan aktiv o'zaro tasirlashib,yadro reaksiyalari vujudga keltirishi mumkin. Sekin neytronlarning modda bilan o'zaro tasiri natijasida rezonans effektlar, kiristallarda difraksion sochilish va boshqalarni kuzatish mumkin. Anashu xossalari tufayli, neytronlardan yadro fizikasi va qattiq jisimlar fizikasida keng foydalaniladi. Ular yadro energetikasida transuran elementar va radioaktiv izotoplar ishlab chiqarishda muhim rol o'ynaydi, ximyaviy analizda hamda geologik razvedkada amaliy qo'llanadi.