Namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

Xushmuomalalilik, nazokat, odob qoidasi (suhbatdosh urinishlari

«sarfi»ni kamaytir; uning foydasini ko’paytirishga harakat qil);

2. 
   Himmat, olijanoblik qoidasi (o’z foydangni kamroq ko’zla, barcha«sarf»ni o’z zimmanggaol);
   
3. 
   Ma’qullash, tahsin qoidasi (o’zgalarni yomonlama, g’iybat qilma,koyima);
   

4. 
   Kamtarlik, kamsuqumlik, oddiylik qoidasi (o’z-o’zingni maqtashni keskinkamaytir);
   
5. 
   Rizolik, murosasozlik qoidasi (tortishuvlardan qoch, murosagaurin);
   

6. 
   Xush ko’rish, mayl, yoqtirish qoidasi (xayrihox, oqko’ngilbo’l).
   

Mazkur qoidalarga amal qilishda etiketning odatiy so’z va birikmalari qatorida olmoshlar, so’zlovchining tinglovchi bilan o’zaro yaqinlik darajasi, simmetrik yoki asimmetrik nutq vaziyatiga qarab turli murojaat shakllaridan foydanish, ijobiy bo’yoqdor so’zlarni qo’llash, undov so’zlarni ishlatish hamda kerakli intonatsiyada so’zlash katta ahamiyatga ega. Bu vositalarning qo’llanish miqyosi va o’rni turlicha. Til tizimida mavjud bo’lgan vositalarning tanlovi ko’pincha muloqotning nolisoniy (ekstralingvistik) xususiyatlari bilan ham bog’liq bo’ladi.

O’zbek so’zlashuv nutqida sen olmoshi tinglovchini o’ziga yaqin olish ma’nosida qo’llansa, siz olmoshi hurmatni bildiradi. Masalan:
Meni sen siylasang, seni payg’ambarlar siylasin, −dedim duo qilib. −Menga sening jayam puling kerakmas. (O’. Hoshimov)
Ma’lumki, pragmalingvistikada olmoshlarning qo’llanishiga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki olmoshlar deyktik belgi sifatida va munosabat ifodalashiga ko’ra muhim ahamiyatga ega. Jumladan, sen olmoshining 7 xil nutqiy vaziyatda ishlatilishi va ulardan ikki turini alohida ajratib ko’rsatish kerakligini,bular:
senning kattalar tomonidan ishlatilishi (yosh ierarxiyasiga binoan yuqoridan pastga qarab, ya’ni so’zlovchi yoshi ulug’, adresat esa bola). Keyingisi senning surbetlarcha, yuzsizlarcha ishlatilishi (ijtimoiy ierarxiyaga ko’ra yuqoridan quyiga qarab) A. Matkarimova tomonidan ta’kidlab o’tiladi. Shuningdek, nutqiy vaziyatda sendan tashqari yana siz olmoshi ham ishlatilib,bu olmosh ko’pincha murojaat etilayotgan paytda ikki shaxsni- adresat va so’zlovchini teppa-teng qamrab olishi, shu bilan birga, mazkur nutqiy vaziyatda so’zlovchining adresatga nisbatan yuqoriroq mavqeini belgilashi ham aytib o’tiladi. O’zbek so’zlashuv nutqida o’zaro hurmat, yaqin olishni bildirish uchun notanish tinglovchiga ham opa, aka, singil, xola, tog’a, pochcha, yanga, qizim, o’g’lim kabi qarindoshlik terminlari bilan murojaat qilish nutqiy etiket hisoblanadi.Masalan:
Tuman hokimligiga bordim. O’g’lim tengi yigit xushmuomalalik bilan kutib oldi:
−Xizmat, pochcha? –dedi.


Bildimki, bu yigit namanganlik ekan. Namanganliklar hurmat qilgan odamini “pochcha” deydi. (O’. Hoshimov)
Nutqning tinglovchilarga qanday ta`sir qilishida va ularda qanday taassurot qoldirishida notiqning nutqiy jarayon davomida o`zini qanday tuta bilishi, just va mimikalari, hatto kiyinishi kabi omillarning ham ahamiyati bor. Samimiylik, xushmuomalalik, odoblik, auditoriyaga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar nutqning tinglovchilar tomonidan e`tibor bilan tinglashiga sababbo`ladi.
O’zbek so’zlashuv nutqi o’zbek xalqining milliy muomala madaniyati, urf−odat va an’analarini, so’zamolligini namoyish qiluvchi manba bo’lib, pragmalingvistik va sotsiolingvistik nuqtai nazardan tahlil qilish tilshunoslik uchun muhim ma’lumotlarniberadi.

3.