Namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

kreolizovannыy  tekst

    terminini  o’zbek  tilida 

uyg’un  matn 

 

termini bilan ifodalash ma’qul, deb o’ylaymiz, chunki bunday matnlarda bir necha 

nolisoniy  va  lisoniy  faktlarning  uyg’unlashuvidan  iborat  jarayon  hosil  bo’ladi. 

Fikrimizcha, 

uyg’un 

matnlar 

nafaqat 

psixolingvistikada, 

balki 

lingvokulturologiyada  ham  o’rganilishi  lozim.  Sababi  –  uyg’un  matnlarda  turli 

madaniy-semiotik  maydonlar  o’zaro  aloqaga  kirishadi.  Masalan,  g’azallar 

to’plamidan iborat kitoblarda ko’pincha CH.Ahmarov miniatyuralari ham beriladi. 

Bunda  she’riy  matn  mazmuni  hamda  suratlardagi  tasvir  o’zaro  uyg’unlashadi. 

Bunday  usulni  ertaklar  to’plamida  ham  ko’rish  mumkin.  Reklama  matnlari  ham 

uyg’un  matnga  tipik  misol  bo’la  oladi.  Teleekranda  namoyish  etiladigan 

reklamalarda  uch  turdagi  madaniy-semiotik  maydon:  tasvir,  musiqa  va  matn 

uyg’unlashuvini  kuzatish  mumkin.  Kinomatnlarda  ham  og’zaki  matn,  tasvir  va 

musiqa uyg’unligi tomoshabin ruhiyatiga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi. 

                                                

145

  Қаранг:  Ковшиков  В.А.,  Пухов  В.П.  Психолингвистика.  Теория  речевой  деятельности:  Учебник  для 

вузов. –  М.: Астрель, АСТ, 2007. – 318 с. 

146

 

креол

 –  Африка мамлакатларида африкаликларнинг тубжойли бўлмаган, келгинди халқ вакиллари билан 

бўлган  никоҳларидан  туғилган  авлодлар  /  Ўзбек  тилининг  изоҳли  луғати.  5  жилдли.  2-жилд.  –  Тошкент: 

Ўзбекистон миллий энциклопедияси,  2006. – Б. 416. 

147

  Ворошилова  Н.Б.  Креолизованный  текст:  аспекты  изучения  //  Политическая  лингвистика.  Вып.  20.  – 

Екатеринбург, 2006. – С. 180-189. 

148

 Ворошилова М.Б. Кўрсатилган мақола. 

---

Yuqorida  aytilganidek,  bu  kabi  matnlar  funktsional  yaxlitlikni  hosil  qiladi. 

Psixolingvistikada  retsipientlarning  ana  shu  yaxlitlikni  qabul  qilish  qobiliyatlari 

tadqiq qilinadi.  

Psixolingvistikaga doir adabiyotlarda qayd etilgan shakliy uzilish (rus tilida: 

skvajnost)  ham  matnga  oid  qiziqarli  hodisalardan  biridir.  Ma’lumki,  matnda 

ketma-ket  kelgan  jumlalar  mazmunan  o’zaro  bog’liq  bo’ladi.  Ana  shu  bog’liqlik 

kutilmaganda  uzilib  qolishi  mumkin.  O’.Hoshimovning  “O’zbek  ishi”  deb 

nomlangan  hikoyasidan  olingan  quyidagi  parchada  mana  shu  hodisani  ko’rish 

mumkin: 

Yo’q, Jumanov Koryaginga emas, deraza tomon intildi. Soqchi eshikdan 

kirguncha bir hatlab deraza rahiga cho’kkalab oldi. SHu alpozda bir soniya, atigi 

bir  soniya  Koryaginga  qaradi.  Hozirgina  ko’zlarida  yonib  turgan  g’azab  ifodasi 

o’rnida shu qadar chuqur, unsiz nafrat, nochorlik, iztirob... shu qadar teran hayrat 

bor ediki, Koryaginning yuragi orqaga tortib ketdi. 

– Jumanov! – Vasiliy Stepanovich deraza tomon talpindi. – Jumanov ... 

Gapini tugatmasdan derazadan yana g’ira-shira oqshom yorug’i ko’rindi. 

Soqchi  ikkovlari  baravar  yugurib  borishdi.  CHuqurlikdagi  hovlida,  hovuz 

chetidagi  simyog’ochda  lampochka  yonib  turar,  Jumanov  yaproqlarini  chang 

bosgan  archa  tagida  g’ayritabiiy  yonboshlab yotar  edi:  boshi hovuzning  tsement 

qirrasida, gavdasi qirg’oqda... Koryagin uning jon taslim qilayotib, oyog’ini uch-

to’rt silkitganini ko’rdi. 

Berilgan mikromatnda xalqimiz kechmishidagi fojiali davrlardan biri – paxta 

yakkahokimligi vaqtida “o’zbek ishi” deb atalgan mash’um harakatning qurboniga 

aylangan  shaxs,  ya’ni    sovxoz  direktori  Jumanovning  tergovchining  ma’naviy  va 

jismoniy  qiynoqlariga  chidolmasdan,  o’zini  tergov  bo’layotgan  binoning  yuqori 

qavatidan  pastga  tashlab  halok  bo’lishi  epizodi  tasvirlangan.  Agar  matndagi 

jumlalarga  mantiqiy jihatdan  yondashadigan bo’lsak,  uning ikki o’rnida  muayyan 

jumlalar  tushirib  qoldirilganini  ko’rishimiz  mumkin:  bu    – 

Jumanov!  –  Vasiliy 

Stepanovich  deraza  tomon  talpindi.  –  Jumanov... 

jumlasidan  keyingi