Namangan davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Orol  va  Orolbo’yi  muammolari.  Orol  va  Orolbuyidagi  ekologik  ahvolning 
keskinlashuvi  jahon  jamoatchiligini  tashvishga  solmoqda.    Orol  tangligi  eng  yirik 

---

regional  ekologik  xalokatlardan  biri  bo’lib,  dengiz  xavzasida  yashaydigan  35 
milliondan  ortiq  kishi,  shu  jumladan  O’zbekiston  aholisining  katta  qismi  ham 
uning  ta’siri  ostida  yashamoqda.  Yaqin  o’tmishda  dunyodagi  eng  yirik  ko’llaridan 
hisoblanadigan  Orol  dengizi  tezlik  bilan  qurib  bormoqda.  Orol  dengizining 
qurishiga  asosiy  sabab  Amudaryo  va  Sirdaryo  suvlarining  sug’orishga  ishlatilishi 
natijasida  oqimining  keskin kamayib  ketishidir.                         
O’rta  Osiyoda  sug’oriladigan  yerlar  maydonining  ortib  borishi  va  suvdan 
noto’g’ri foydalanish Orol dengizining  taqdirini  hal qilib  qo’ydi. 
  So’nggi  40-45    yil  ichida  dengiz  satxi  22  metrga(1961-yilda  53  m.)  (18-19 
ko’rgazmalar) 
pasaydi  va  suv  hajmi  1064  km
z
dan  115    km
3
  ga  tushib  qoldi,  uning  o’rnida  
sho’rxoklar va harakatchan  qumlar  vujudga keldi 
2004-yil  oxirida  dengiz  sathi  28,5  metr  mutlaq  balandlikda  bo’lganligi  qayd 
etildi.   
Buning  oqibatida  uning  45  ming  km
2
  qismi  qurib,  quruqlika  aylandi.  Dengiz 
suvi  sho’rligining  o’rtacha  ko’p  yillik  ko’rsatkichi  9-11g/litr  bo’lsa,  hozirda  72 
g/litrdan  ham  ortgan  va  dengiz  biomahsuldor  xavza  sifatida  o’z  ahamiyatini 
yo’qotdi.  Biologik  xilma  –xillik  keskin  kamaydi.  Dengiz  mintaqasidagi  174  tur 
hayvon turlari  soni 38 tagacha qisqardi(1). 
Orol  dengizining  qurishi  Orolbo’yi  mintaqasida  ijtimoiy  ekologik  vaziyatning 
og’irlashishiga  olib keldi.   
Har  yili  Orolning  qurigan  tubidan  15-  75  million  tonnagacha  tuz  va  chang 
ko’tarilib,  juda  katta  hóäóääà  havo,  tuproqlarning  ifloslanishiga  olib  kelmoqda. 
Orolbo’yida  tabiiy  va  antropogen  cho’llashishning  sur’atlari  ortib  bormoqda. 
Ichimlik  suvda  tuzlar  miqdori  2-4  g/l  ni  tashkil  qiladi  va suv sarfi ayrim rayonlarda 
5  l  dan  oshmaydi  (norma-200-300  l).  Aholi  o’rtasida    kasallanish  va  o’lim 
ko’rsatkichlari  yuqori darajaga  yetgan.  
Orol  dengizini  asl  holiga  qaytarish  imkoniyatlari  qolmadi.  Mavjud  sharoitlarda 
Orol dengizining  satxini  saqlab qolishning  ham iloji  yo’q. 
Orolning  qurigan  o’rnida  qum  va  tuzlarning  shamol  bilan  uchirilishiga  qarshi 

---

chora  ko’rish  uchun  sun’iy  o’rmonlar  bunyod  qilish  katta  ahamiyatga  egadir. 
1981 yildan  boshlab  dengizning  qurigan  qismida  daraxt  va  butalar-oq  va  qora 
saksovul,  kandim,  cherkez  va  boshqa  o’simliklar    o’stirilishi  boshlandi,  yaxshi 
natijalar  berdi  va  hozirda  har  yili  25  ming    gektar  o’rmonlar    tashkil  qilinmoqda. 
Dengizning  yangi  ochilayotgan  tubi  tuz  bilan  qoplanib  qolayapti  va  o’simliklar 
mutlaqo o’smasligi mumkin. 
                                                                                                            
Orol  va  Orolbo’yi  muammolarini  hal  qilishda  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari 
hamkorlikda  ish  olib  bormoqdalar.  AQSH,  Yaponiya,  Germaniya,  Frantsiya  va 
boshqa  rivojlangan  davlatlar,  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti,  Jahon  Banki  va  turli 
davlat  hamda  nodavlat  xalqaro  tashkilotlari  bu  asr  muammosini  ijobiy  hal  qilishga 
o’z hissalarini  qo’shmoqdalar.