Namangan davlat univеrsitеti boshlang‟ich ta'lim mеtodikasi kafеdrasi

So„zning leksik va grammatik ma‟nolari 
So‗z  nutq  tovushlarining  muayyan  tartibda  birikishidan  hosil  bo‗lib,  ma‘no 
anglatuvchi til birligidir. 
So‗zning  tovush  tomoni  fonetikada,  grammatik  tomoni  grammatikada,  ma‘no 
tomoni  leksikologiyada  o‗rganiladi.  So‗zning  barcha  tomonlari  nazarda  tutilsa,  u  til  va 
nutqning eng muhim elementlaridan biri ekanligi anglashiladi. 
So‗z til birligi sifatida ma‘no ifodalash xususiyatiga ega. So‗zning ma‘nosi narsa-
hodisalar bilan bog‗lanishidan kelib chiqadi, bu bevosita bog‗lanish bo‗lmay, borliqning 
inson  ongida  aks  etishi  orqali  yuzaga  keladi.  Insonning  borliqni  anglashi,  ongida  aks 
ettirishi  so‗z  ma‘nosida  o‗z  aksini  topadi.  Borliqni  bilish  narsa-hodisa  haqida 
tushunchaga  ega  bo‗lishdir.  Tushunchada  so‗zning  umumiy  va  muhim  belgilari 
mujassamlashadi. Bu belgilar uni boshqa predmetlardan ajratib turadi. 
Inson ma‘lum bir predmet, belgi, harakat, holat kabilarning umumiy va o‗ziga xos 
                     
4
 Semasiologiya – grekcha semasio – «belgi», «tamg`a» va logos – «ta‘limot» ma‘nolarini bildiradi. 
5
 Etimologiya – grekcha etymon – «haqiqat», logos – «ta‘minot» ma‘nolarini ifodalaydi. 
6
 Leksikografiya – grekcha lexikos – «lug`at» va grapho – «yozaman» degan ma‘noni bildiradi. 

---

18 
 
muhim  xususiyati  asosida  ularni  boshqa  shu  kabi  predmet,  belgi,  harakatlardan  ajratadi. 
Demak,  so‗z  tushunchaning  nomi,  tushunchaga  ega  so‗z  ma‘nosining  asosini  tashkil 
etadi. So‗z asosida yotgan tushuncha so‗zning leksik ma‘nosi sanaladi. Demak, so‗zning 
leksik  ma‘nosi  uning  material  ma‘nosi  bo‗lib,  so‗z  ifoda  etgan  aniq  bir  predmet  belgi, 
harakat,  miqdor kabilardan  iborat bo‗ladi:  anor, daraxt  –  predmet tushunchasini,  ekdi  - 
harakat, qizil – belgi, o„nta, ko„p - miqdorga ko‗ra belgi, men, sen – shaxs tushunchasini 
ifodalaydi. 
Demak,  ot,  sifat,  son,  olmosh,  fe‘l,  ravish  so‗z  turkumlari  lug‗aviy  ma‘no 
bildiradi.  So‗zlarning  lug‗aviy  ma‘nodan  tashqari,  grammatik  ma‘nolarga  ham  ega 
bo‗ladi.  So‗zning  lug‗aviy  ma‘nosi  leksikologiyada  o‗rganiladi.  Grammatik  ma‘no 
grammatikada o‗rganiladi. Yordamchi so‗z turkumlari lug‗aviy ma‘no ifodalamaydi, ular 
grammatik ma‘no ifodalashga xizmat qiladi. 
So‗z lug‗aviy ma‘no-tushunchadan tashqari, insonning narsa va hodisaga bo‗lgan 
ijobiy yoki salbiy munosabatini ham bildiradi. Insonning ijobiy va salbiy munosabati so‗z 
hissiy-ta‘siriy  bo‗yog‗i  deb  yuritiladi.  Masalan,  yuz,  aft,  bashara,  turq,  chehra,  oraz, 
chiroy  kabi  sinonimlar  qatorida  yuz  so‗zi  odam  a‘zosining  biri  haqidagi  tushunchani 
anglatadi,  bu  ijobiy  yoki  salbiy  ma‘no  ottenkasiga  ega  bo‗lmagan  betaraf  so‗z.  Aft, 
bashara,  turq  so‗zlarida  so‗zlovchining  asosiy-bosh  tushunchaga  qo‗shimcha  salbiy 
munosabatini ifoda etuvchi ma‘no ham mavjud. Chiroy, chehra, oraz, ruxsor so‗zlariga 
so‗zlovchining  ijobiy  (hayrixoxligi,  yoqimli,  go‗zal  kabi  ma‘no)  munosabati  ham 
yuklatilgan.  Bunday  qo‗shimcha  ma‘no  ottenkalar  kishilarning  hissiyotiga  o‗z  ta‘sirini 
o‗tkazadi.  So‗zdagi  salbiy  hissiy-ta‘siriy  bo‗yoq  muayyan  matn  tarkibida  oydinlashadi. 
Bet so‗zi «Beti qursin» gapida salbiy ma‘no, «Beti-betiga tushsa nima deydi» gapida bu 
salbiy  ma‘no  kuchsizlanadi.  Kitobning  beti  birikmasidagi  beti  so‗zida  salbiy  ma‘no 
umuman yo‗q. 
Hissiy-ta‘siriy  bo‗yoq  tildagi  hamma  so‗zlarda  bo‗lavermaydi.  Masalan,  ilm-fan, 
texnikaga oid atamalarda hissiy-ta‘siriy bo‗yoq bo‗lmaydi. 
So‗zlar og‗zaki va yozma nutqda qo‗llanishiga ko‗ra ham farq qiladi. Aft, bashara, 
turq  so‗zlari  ko‗proq  og‗zaki  nutqda,  chiroy,  oraz,  ruxsor  ko‗proq  yozma  nutqda,  yuz 
so‗zi  har  ikkala  nutqda  qo‗llanadi.  Ko‗rinib  turibdiki,  so‗zlar  biror  nutq  uslubida 
qo‗llanishga moslashgan bo‗ladi, bu ulardagi uslubiy belgi deb yuritiladi. Uslubiy belgi-
so‗zning ma‘lum uslubga mansubligini ko‗rsatuvchi belgi. Masalan, metro – so‗zlashuv 
uslubida metropoliten kitobiy uslubda qo‗llaniladi. 
Leksik  ma‘no  deganda  so‗z  ifoda  etadigan  tushuncha,  hissiy-ta‘siriy  bo‗yoq  va 
uslubiy belgilar yig‗indisi tushuniladi. Demak, tushuncha, hissiy-ta‘siriy bo‗yoq, uslubiy 
belgi leksik ma‘no komponentlari deyiladi.