Namangan davlat univеrsitеti boshlang‟ich ta'lim mеtodikasi kafеdrasi

1)  so„z    urg„usi  (yoki  leksik  urg„u)    so‗z  bo‗g‗inlaridan  biriga  tushadigan 
urg‗udir.  Yozuvda urg‗u  bo‗g‗indagi  unli ustiga qo‗yiladigan  maxsus belgi   (  ´ )  orqali 
ko‗rsatiladi.  Masalan:  А  slida  ins  n  tabiatn   ng  oltind  n  h  m  bebah      mo„jizas       -ku  
Dunyod      insond  n  az   z,  insond  n  qimmatl       nars      b  rmi  o„z      (O.Husanov).  Leksik 
urg‗u so‗zning qaysi bo‗g‗iniga tushishiga ko‗ra ikki xil bo‗ladi: a) bog„liq urg„u;    b) 
erkin urg„u.  
O‗zbek  tilida  so‗z  urg‗usi  asosan  so‗zning  oxirgi  bo‗g‗iniga  (masalan,  daft r, 
ov z, sar   q, bur n  kabi) tushadi. Shuning uchun so‗zlarga qo‗shimchalar qo‗shila borishi 
bilan  urg‗u  ham  so‗z  oxiridagi  bo‗g‗inga  ko‗cha  boradi.  Masalan:  imz -imzol - 
imzolam q, paxt  -paxtak r- paxtakorl r. So‗zning biror bo‗g‗ini (masalan, oxirgi) bilan 
bog‗liq bo‗lgan urg‗u  bog„liq urg„u deyiladi. 
O‗zbek  tilining  so‗z  urg‗usi,  asosan,  bog‗liq  urg‗u  hisoblanadi.  So‗zning  turli 
bo‗g‗inlariga tushishi mumkin bo‗lgan urg‗u esa erkin urg„u deyiladi. Bu asosan ruscha-
internatsional  so‗zlarga  xos.  Masalan,  vitam n,  abz s,  avang rd,  bat n,  operat   v, buf t, 
gig nt (oxirgi bo‗g‗inida), avanty ra, avi tsiya, prof ssor, akrob tika, ge log (o‗rtadagi 
bo‗g‗inda),  riya, v nna, n ta, m ksimum, v xta, s ntaksis,  ksiya (birinchi bo‗g‗inda). 
Bundan tashqari,  o‗zbek  tilida urg‗usi birinchi bo‗g‗inga  (b rcha,  h mma,  d im, 
 slo,  l kin  kabi,  o‗rtadagi  bo‗g‗inga  (ham   sha, afs ski, alb tta) tushadigan so‗zlar ham 
bor.  Demak,  o‗zbek  tilida  bog‗liq  urg‗u    bilan  bir  qatorda,  qisman  erkin  urg‗u  ham 
mavjud. 
Shuni  ham  aytish  kerakki,  o‗zbek  tilida  urg‗u  olmaydigan  elementlar  ham  bor. 
Masalan:  -ku,  -u,  -yu,  -da,  -mi,  -chi,  -dir,  gina,  -oq(-yoq)  yuklamalari;  o‗xshatish 
ma‘nosini ifodalaydigan –day (-dek); -cha shakl hosil qiluvchi qo‗shimchalar; -dir, -man, 
-san,  -miz,  -siz  kabi  kesimlik  qo‗shimchalari;  bo‗lishsizlik  ma‘nosini  ifodalovchi  –ma 
qo‗shimchasi shular  jumlasiga kiradi.  Leksik urg‗u  muhim amaliy  ahamiyat kasb etadi. 
Chunki  u,  birinchidan,  so‗zlarni  to‗g‗ri  talaffuz  qilish  normalarini  belgilaydi; 
ikkinchidan,  so‗z  ma‘nolarini  farqlash  uchun  xizmat  qiladi:   rgan  -  organizmning  bir 
qismi,  org n  –  cholg‗u  asbobi;  uchinchidan,  so‗z  shakllarini  ajratishga  yordam  beradi: 
qushch   –  kichraytish  oti,  q shcha  –  ―qushdek‖  ma‘nosini  ifodalovchi  ravish; 
tarbiyachim   z (bizning tarbiyachi) – tarbiyach   miz (biz – tarbiyachi). 
Demak,  leksik  urg‗u  adabiy  talaffuz  (orfoepiya)  bilan  bog‗liq.  Chunki  so‗zning 
urg‗uli bo‗g‗ini buzilsa, so‗zni tushunish qiyinlashadi.