Namangan davlat universiteti b. T. Ataxanov, M. B. Isabayev fuqarolik jamiyati fanidan

RATSIONALIZATSIYA
, ratsionallashtirish (lot. 
rationalis
- aqlli, oqil) — biron-
bir narsani takomillashtirish, yanada maqsadga muvofiq tashkillashtirish (Mas., ishlab 
chiqarishni R. qilish). 
RATSIONALIZM
(lot. 
ratio
- aql, aql-idrok) — aqlni bilishning va kishilar xulq-
atvorining asosi deb hisoblovchi falsafiy yo‗nalish. Irratsionalizm va sensualizmga 
qarama-qarshi turadi. XVII-XVIII asrlardagi klassik R. (R.Dekart, B.Spinoza, 
N.Malbransh, G.Leybnits) o‗rta asrlar sxolastikasi va diniy aqidalarga qarshi chiqib, 
butun dunyoda cheksiz sabablar silsilasi hukmron degan tabiiy tartibot g‗oyasini ilgari 

---

242 
surgan. R.ga ko‗ra, ilmiy (ya‘ni ob‘ektiv, umumiy, zaruriy) bilimga bilishning manbai va 
uning haqiqiyligi mezoni - aql vositasidagina erishiladi. 
RATSIONAL-OSHKORA YETAKCHILIK
— M.Veberning ―Siyosat - ham 
mayil, ham kasb sifatida‖ maqolasida bergan ligetim hukumronlikning uch ko‗rinishidan 
biri. Yetakchini saylash tarkibi, unga berilgan hokimlik vakolatlarining oqilligi 
qonuniyligi to‗g‗risidagi tasavvurlarga asoslanadi. Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan tinch 
davrda tarixiy an‘analarini avaylab-asrovchi va zaruriy islohotlarni amalga oshiruvchi 
yetakchi hisoblanadi. Uni byurokratik yetakchilik, deb ham atashadi. Bu holda siyosiy 
yetakchilik qonuniy byurokratik tadbirlar natijasida shaklanadi. 
RATSIONAL-QONUNIY LEGITIMLIK
— an‘ana yoki shaxsiy sifatlarga 
emas., siyosiy hokimiyat kelib chiqishi va faoliyati demokratik huquqiy tartib - talablarga 
mos kelishiga asoslanadi. 2000-yilda AQSH Prezidentligiga o‗tkazilgan saylovlar 
jarayoni R.-q.l.ning yorqin misoli bo‗la oladi: qonunda ko‗zda tutilgan tadbirlar asosida 
g‗olib aniqlanadi va tomonlar ushbu qarorga bo‗ysunadilar.