Namangan davlat universiteti b. T. Ataxanov, M. B. Isabayev fuqarolik jamiyati fanidan

VAHHOBIYLIK
— islom dinining sunniylik yo‗nalishi hanbaliya mazhabidagi 
oqim. Arabiston yarim orolining markaziy qismi (Najd)da XVIII asr o‗rtalarida paydo 
bo‗lgan. Muhammad ibn Abdulvahhob (1703-1792) asos solgan (nomi shundan olingan). 
Ibn Abdulvahhob aqoidda ilohiyotchilar Ibn Taymiya (1263-1328) va Ibn Kasiyrga 
ergashdi. Ibn Abdulvahhob diniy targ‗ibotni taxminan 1730-yilda boshlagan, o‗z 
otasining vafotidan so‗ng uni faollashtirgan, chunki ota-o‗g‗il o‗rtasida da‘vatning uslubi 
xususida ixtilof bo‗lgan. Turk tilidagi tadqiqotlarda Ibn Abdulvahhob uzoq yillar ingliz 
josusi bilan hamkorlik qilgani haqida dalillar mavjud. V. tarafdorlari fikricha, faqat Alloh 
ma‘bud va islomning manbai Qur‘on va Sunnadir. Muqaddas joylarni ziyorat qilish, aziz-
avliyolardan duolarda shafoat-yordam tilash shirk hisoblanadi. Musiqa, qo‗shiq va 
umuman ma‘naviy taraqqiyotning boshqa ko‗p ko‗rinishlari bid‘at (keyin kirib kelgan 
yangilik) sanaladi. Vahhobiylarning ibodatlari ham tarixan shakllangan hanafiya mazhabi 
qoidalaridan ajralib turadi. Vahhobiylar dinni ―tozalash‖ga, Muhammad (s.a.v.) davridagi 
asl holiga keltirish iddaosi bilan harakat qiladi. V.da g‗ayridinlarga, ―ilk islom 
ahkomlaridan chekingan‖ musulmonlarga qarshi kurash alohida o‗rin tutadi. Ularning 
da‘vatini qabul qilmaganlarning barchasi go‗yo kofirdir. Dastlabki vahhobiylar imon 
masalasida o‗ta mutaassiblik, siyosiy raqiblar bilan kurashda esa oshkora ekstremizm 
bilan ajralib turgan. V. ta‘limoti o‗sha paytdayoq norozilik tug‗dirgan. Ibn 
Abdulvahhobni hatto o‗zi tug‗ilgan joy — Uyaynadan quvib chiqarishgan. Ammo bu 
ta‘limot Arabiston yarim orolining markaziy qismida o‗sha davrdagi mavjud muhit uchun 
qo‗l kelgan. Zero bu yerda bir necha mayda sulolalar tomonidan boshqarilgan amirliklar 
o‗zaro doimo nizolashib kelardilar. Shunday sulolalardan biri - saudiylar taxminan 4 
asrdan beri ad-Dariyani o‗zlariga markaz qilib olib, atrofdagi amirliklarni birlashtirishga 
harakat qilardilar. Amir Muhammad ibn Saud (1725-1765) bu ishda V. ta‘limotidan 
foydalandi. Muhammad ibn Saud va uning o‗g‗li Abdulaziz ibn Muhammad (1765-1803) 
vahhobiylar bayrog‗i ostida yarim orolning katta qismini kuch bilan egallab, birinchi 
saudiylar davlatini barpo qildilar. Ammo bu davlat XIX asr boshida misrliklar istilosi 
natijasida quladi. Ayni vaqtda V. Arabiston ya. o.dan tashqarida — Hindiston, 
Indoneziya, Sharqiy va Shimoliy Afrikada yoyila boshladi. Ikkinchi Saudiylar davlati 
qisqa muddat (1843-65) hukm surdi. Va, nihoyat, XX asr boshida Abdulaziz ibn 
Abdurahmon (1880- 1953) oxirgi bor Saudiylar davlatini tiklash uchun boshlangan 
harakatga rahbarlik qildi va hozirgi Saudiya Arabistoniga asos soldi. V. dastlab usmonli 
turklarning rasmiy mazhabi — hanafiyaga qarshi kurashgan bo‗lsa, keyinchalik umuman 
xatarli, reaksion diniy-siyosiy oqimga aylandi. Vahhobiylar, odatda, terror yoki davlat 

---

299 
to‗ntarishi yo‗li bilan hokimiyat tepasiga kelishga intiladilar. XIX asrning 70-yillarida 
Hindiston vahhobiylari Kalkutta bosh sudyasi Normanni o‗ldirish bilan ―shuhrat‖ 
qozondilar. 1979-yil noyabr oyida saudiyalik vahhobiychi Juhayman al-O‗taybiy guruhi 
musulmonlarning eng muqaddas makoni — Makkai Mukarrama shahardagi ―Masjid al-
Harom‖ni bosib oldi. Masjidni egallagach, bu yerga kelishi kutilgan podshoh Xolidni 
bandilikka olish, oralarida bo‗lgan ―Mahdiy‖ rahbarligida umumxalq qo‗zg‗olonini 
ko‗tarish, dastlab Saudiya Arabistoni, so‗ng boshqa mamlakatlarda ham ―haqiqiy‖ islom 
g‗alabasiga erishish rejalashtirilgan edi. Saudiya hukumati fransuz jandarmeriyasining 
mutaxassislari yordamida ikki haftadan ortiq muddatda bu harakatni bostirdi. Rasmiy 
ma‘lumotlarga ko‗ra, vahhobiylardan 117 kishi o‗ldirildi va 143 kishi hibsga olindi, ayni 
vaktda hukumat kuchlaridan 127 kishi halok bo‗ldi va 451 kishi yaralandi. V. muayyan 
ko‗rinishda O‗zbekistonda ham paydo bo‗ldi. Kommunistik mafkura barbod bo‗lgach, 
yuzaga kelgan g‗oyaviy bo‗shliqni to‗ldirishga harakat qilgan vahhobiylar yosh avlodni 
yo‗ldan urishga, har qanday vositani ishga solib, o‗zlari uchun ijtimoiy muhit yaratishga 
urindilar. Jamiyatda beqarorlikni vujudga keltirish maqsadida 1997-yil oxirida 
Namangan shahrida vahshiyona qotilliklar sodir etishgacha borib yetdilar. O‗zbekiston 
hukumatining izchil siyosati V. ko‗rinishidagi diniy ekstremizm va aqidaparastlik 
yoyilishining oldini oldi. 
VAKIL 
(ar.) — 1) biror kishi, muassasa, tashkilotlarning nomidan ish ko‗ruvchi, 
uning manfaatlarini ko‗zlovchi va himoya qiluvchi shaxs. Vakillik – siyosiy tamoyil. 
Unda inson yoki guruh bir qancha odamlar nomidan faoliyat yuritadi. ―Vakil‖ 
tushunchasi juda ko‗p ma‘nolarda ishlatiladi. Mas., muayyan bir shaxs to‗g‗risida o‗z 
millati, kasbi, ijtimoiy guruhi va h.ning ―tipik vakili‖ biror mamlakat vakili, davlat 
rahbari vakili, u yoki by savdo kompaniyasining vakili deyiladi. Siyosiy so‗zlashuvda 
―vakil‖, ―vakolatlilik‖ deyilganda biror guruh, partiyalarning muayyan bir shaxsga, 
tashkilotga, idoraga o‗z manfaatlarini hokimiyat tarkibida himoya qilish uchun 
vakolatlarning berilishi nazarda tutiladi. Alohida olingan har bir individ davlat 
boshqaruvida bevosita ishtirok eta olmaganligi tufayli, aholining turli qatlamlari 
manfaatlarini muayyan vakolat va huquq berilgan mahsus vakillar himoya qilishi 
mumkin. Saylangan vakillar xalq manfaatlarini xalqning o‗zidan ko‗ra yahshiroq amalga 
oshirishi va himoya qilishi ehtimol qilingan. Vakolatlilikning qanchalik yuqori 
ahamiyatga molik bo‗lganligini, mas., D.Medison respublika boshqaruvini vakolatlilik 
bilan bir narsa, deb baholaganida ko‗ramiz. 2) Diplomatik daraja.